responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 5  صفحه : 2178
ابوزرعه
جلد: 5
     
شماره مقاله:2178

اَبوزُرعه، عبدالرحمن بن عمرو بن عبدالله بن صفوان بن عمرو نصري دمشقي (د 281ق/ 894م)، مورخ و محدث. او از خاندان بني نصربن معاويه در شام برخاست (سمعاني، 13/114). از تاريخ تولد وي اطلاع دقيقي در دست نيست. بنابر اشاره ذهبي (سير، 13/312) و آنچه از كتاب تاريخ خود ابوزرعه برمي آيد و نيز با توجه به سنوات درگذشت استادانش، وي قبل از 200ق زاده شده است (قوجاني، 1/25ـ28). ابوزرعه از كودكي به همراه پدر در مجالس علما حضور مي يافت. يكي از استادانش، به نام ابومسهر از مجالست او با علما در اين سن و سال، اظهار تعجب مي كرد و استاد ديگرش احمدبن ابي الحواري او را «شيخ الشباب» لقب داده (ابن ابي حاتم، 2(2)/267؛ ابن عساكر، 10/65؛ ذهبي، تذكرة، 2/624). پدرش او را براي تحصيل دانش به شهرهاي مختلف شام اعزام مي داشت و او با ولع عجيبي در جلسات درس و بحث شركت مي كرد، اما به سادگي تسليم آراء استادان نمي شد، بلكه با آنان به مناقشه و مباحثه مي پرداخت و تا قانع نمي شد و نتيجه مطلوب را به دست نمي آورد، از مباحثه دست نمي كشيد (قوجاني، 1/29ـ 32). استادان و مشايخ او را كه اغلب از شام و حجاز و عراق بودند، حدود 150 تن برشمرده اند، از آن جمله اند: ابومسهر عبدالاعلي بن مسهر غساني (د218ق)، ابونعيم فضل بن دكين (د 219ق) و محمد بن مبارك صوري (د 215ق). وي به ويژه از احمد بن حنبل و يحيي بن معين دانش آموخت و حديث شنيد (ابن ابي يعلي، 1/205؛ ذهبي، تذهيب، 3/423؛ ابن حجر، 6/236). از جمله شاگردان و پيروان او بايد از ابوجعفر طحاوي كه خود از اجلّه علما و مشاهير فقهاي حنفي بوده، ابن ابي داوود، ابوالميمون بن راشد، و ابو يوسف يعقوب بن سفيان بسوي كه در كتاب المعرف‌ـة و التاريخ (نكـ: جمـ) در مواضع بسياري از ابوزرعه نقل كرده است، ياد كرد (ذهبي، سير، همانجا؛ ابن حجر، 6/237). ابوداوود سجستاني و ابن صاعد نيز در مواضع متعدد به او استناد كرده اند (صفدي، 18/209؛ نكـ: ابن حبان، جمـ). ابوزرعه به جمع آوري حديث عنايت خاصي داشت (سعماني، همانجا).
آثار: بيشتر علما و نويسندگان از كثرت تأليفات او ياد كرده اند، ولي معدودي از آنها بر جاي مانده و بقيه تاكنون شناخته نشده است و فقط نام و نشاني از آنها در آثار ديگران به چشم مي خورد:
I. چاپي: تنها اثري از ابوزرعه كه به چاپ رسيده، كتاب تاريخ اوست كه مشتمل بر حوادثي از تاريخ اسلام در سده هاي 1 و 2ق است. وي در اين كتاب از سيرة پيامبر، (ص) آغاز كرده و از تاريخ زندگي ابوبكر و عمر و عثمان و شرح وقايع زمان آنان به تفصيل سخن گفته، و از دورة خلافت علي (ع)، تنها به شرح جنگهاي جمل و صفّين بسنده كرده و آنگاه به ذكر نام خلفاي بني اميه با قيد تاريخ خلافت هر يك و به اختصار به بعضي حوادث زمان آنان و نام خلفاي بني عباس تا زمان هارون الرشيد پرداخته است (قوجاني، 1/107 ـ 108).
خطيب بغدادي احاديثي از آن كتاب نقل كرده و استفاده از آن را براي طالبان تواريخ محدثان مفيد دانسته است (3/51 ـ 52؛ قوجاني، 1/51). نويسندگان و مورخان ديگر، چون ذهبي در كتاب تاريخ الاسلام (1/12 ـ 14)، ابن ابار در المعجم (ص 45)، ابن كثير در البداي‌ـة (جمـ)، ياقوت در معجم البدان (جمـ)، ابن رجب حنبي، ردّاني و كتاني ضمن تصريح نام كتاب، مطالبي از آن نقل كرده اند. ابن عساكر نيز در كتاب خود به نام تاريخ مدين‌ـة دمشق، بي ذكر نام، از اين اثر ابوزرعه اقتباس كرده است (قوجاني، 1/52 ـ 53). تاريخ ابي زرع‌ـة در 2 جلد به كوشش شكرالله بن نعمت الله قوجاني در 1400 ق/1980م در دمشق به چاپ رسيده است. بخشي از آن كه مربوط به قضات دمشق است، ذيل كتاب قضاة دمشق ابن طولون از روي نسخة خطي فاتح به كوشش صلاح الدين منجد منتشر شده است (منجد، 13).
II. خطي: تنها اثري خطي كه تاكنون از ابوزرعه به دست آمده، رسالة مختصري در «اعلال» احاديث و سؤالاتي در آن باب است كه از آن با نام حديث ابي زرعه ياد شده و جزء دوم آن ضمن مجموعة شمارة 3752 در ظاهرية دمشق موجود است (سواس، 65 ـ 68؛ نكـ: ظاهريه، 162)،‌ اما اشارة سزگين (GAS, I/302)، به همين نسخه با نام «الاحاديث و الحكايات و العلل و السؤالات» درست نيست، زيرا در فهرست ظاهريه اين رساله به صراحت به ضياء الدين مقدسي منسوب شده است (سواس، 67). همو به جزء اول اين رساله جزو مجموعة شمارة 04) 2169 در 13 برگ (از 48 ـ 60) در كتابخانة فيض الله افندي استانبول اشاره كرده است (GAS، همانجا)، ولي منجد (همانجا) ذيل شمارة مذكور در همانجا اسم كتاب را فوائد ابي زرع‌ـة ذكر كرده است. از مطالبي كه ابن عساكر در تاريخ مدين‌ـة دمشق از اين اثر نقل كرده، چنين معلوم مي شو كه اين كتاب يا خود به طبقات تقسيم شده. يا بخشي از كتاب الطبقات ابوزرعه بوده است. در هر حال به طوري كه از عنوان اين نوشته مستفاد مي شود، موضوع آن دربارة مسائل گوناگون، از حديث، رجال، حكايات، علل و مسائل فقهي است كه بدون رعايت نظم و ترتيب معيني تأليف يافته است (قوجاني، 1/62 ـ 63).
ج. آثار يافت نشده: 1. الطبقات. از مفهوم عنوان كتاب چنين بر مي آيد كه مؤلف در اين اثر خود طبقات راويان حديث را ذكر كرده است. خولاني در كتاب خود از اين اثر نام برده (ص 45) و سخاوي معتقد است كه اين كتاب اهل همان كتاب تاريخ اوست، ولي دلايلي در دست است كه روشن مي سازد كه هر كدام كتاب جداگانه اي است، اما معلوم نيست الطبقات شامل طبقات همة راويان است،‌يا اينكه مختص طبقات راويان شام است كه مورد اقتباس ابن عساكر واقع شده است (قوجاني، 54 ـ 59)؛ 2. ذكر اهل الفتوي بدمشق (GAL, S, I/209). صفدي در الوافي بالوفيات (2/255) از آن استفاده كرده است؛ 3. تسميـة شيوخ اهل دمشق. اين كتاب نيز مورد استفادة ابن عساكر قرار گرفته بوده است؛ 4. الاخوة و الاخوات. ابن عساكر و ابن حجر در شرح حال عده اي از علما از اين اثر استفاده و اقتباس كرده اند (قوجاني، 1/65 ـ 67)؛
5. سيرة الرسول و تاريخ الخلفاء الراشدين، ظاهراً عنوان ديگري است براي كتاب تاريخ او. نسخة خطي آن در كتابخانة فاتح استانبول به شمارة 4210 كه همان شمارة كتاب تاريخ است، نگهداري مي شود؛ 6. تاريخ دمشق؛ 7. الفوائد و الاحاديث و العلل و السؤالات؛ 8. المسائل عن الامام احمد؛ 9. كتاب التابعين من اهل الشام؛ 10. من ولي السرايا من اهل الشام؛ 11. تسميـة اهل فلسطين؛ 12. تسميـة اهل حمص؛ 13. تسميـة من نزل الشام من الانصار و قبائل اليمن من الصحاب‌ـة؛
14. تسميـة نفر قدموا من الشام في امارة عبدالملك؛ 15. تسميـة نفر متقاربين في السن، عمروا؛ 16. تسميـة نفر ذوي اسنان و علم؛ 17. تسميـة نفر اول زهد و فضل؛ 18. تسميـة من قدم الشام للجهاد فقتل فمات؛ 19. تسميـة اصحاب مكحول؛ 20. تسميـة نفر يروون عن الزهري؛ 21. تسميـة الاصاغر من اصحاب واثل‌ـة بن الاسقع؛
22. تسميـة اصحاب الاوزاعي؛ 23. ذكر اصحاب الوليد بن مسلم و محمد بن شعيب و غيرهم؛ 24. من حدث بالشام من النساء (همو، 1/50 ـ 51، 59 ـ 60).
مآخذ: ابن ابار، محمد بن عبدالله، المعجم، مادريد، 1885م؛ ابن ابي حاتم، محمد بن ادريس، الجرح و التعديل، حيدرآباد دكن، 1372ق/ 1953م؛ ابن ابي يعلي، محمد، طبقات الحنابل‌ـة، به كوشش محمد حامد فقي، قاهره، 1371ق/ 1952م؛ ابن حبان، محمد كتاب المجروحين من المحدثين و الضعفاء، به كوشش محمود ابراهيم زايد، بيروت، 1396ق؛ ابن حجر عسقلاني، احمد بن علي، تهذيب التهذيب، حيدرآباد دكن، 1326ق؛ ابن عساكر، علي بن حسن، تاريخ مدين‌ـة عمان، دمشق، دارالبشير؛ ابن كثير، البداي‌ـة؛ بسوي، يعقوب بن سفيان، المعرف‌ـة و التاريخ، به كوشش اكرم ضياء عمري،‌ بغداد، 1394ق/ 1974م؛ خطيب بغدادي، احمد بن علي، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ خولاني، عبدالجبار، تاريخ دارّيا، به كوشش سعيد افغاني، دشمق، 1369ق/ 1950م؛ ذهبي، محمد بن احمد، تاريخ الاسلام، به كوشش عمر عبدالسلام تدمري، بيروت، 1405ق/1985م؛ همو، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن، 1333 ـ 1334ق؛ همو، تذهيب التهذيب، نسخة خطي كتابخانة احمد ثالث استانبول، شمـ 239؛ همو، سير اعالم النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و علي ابوزيد، بيروت، 1404ق/1984م؛ سمعاني، عبدالكريم، الانساب، حيدرآباد دكن، 1402ق/ 1982م؛ سواس، ياسين محمد، فهرس مجاميع المدرس‌ـة العمري‌ـة، دمشق، 1400ق/ 1980م؛ صفدي، خليل بن ايبك، الوافي بالوفيات، به كوشش ايمن فؤاد سيد، قاهره. 1408ق؛ ظاهريه، خطي (حديث)؛ قوجاني،‌شكرالله، مقدمه بر تاريخ ابي زرع‌ـة الدمشقي، دمشق، 1400ق/ 1980م؛ منجد، صلاح الدين، معجم المورخين الدمشقيين، بيروت، 1398ق/ 1978م؛ ياقوت، بلدان، نيز: GAL,S;GAS
ابوالحسن ديانت
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 5  صفحه : 2178
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست