اَبو دَرْداء، عُوَيمر بن زبد بن قيس بن عائش‌ـة بن امي‌ـة بن مالك خزرجي انصاري (د 32 ق/ 652م)، از اصحاب پيامبر (ص) و از گردآورندگان قرآن. در ضبط نام پدر و سلسلة نسب او اختلافاتي وجود دارد، چنانكه نام پدرش را ثعلبه، عامر و و
مالك نيز نوشته اند (نكـ: اين هشام، 2/152؛ ابن قتيبه، 268؛ ابن عبدالبر، 3/1227) و همچنين برخي «عويمر» را لقب ابودرداء و نام او را عامر دانسته اند (ابن ابي حام، 3 (2) 26؛ حاكم، 3/336).
ابودرداء پيش از بعثت پيامبر (ص) به تجارت اشتغال داشت و آخرين كس از خاندان خود بود كه اسلام آورد. او را در خانه بتي بود كه به دست عبدالله بن رواحه،‌ دوست صميميش در جاهليت و اسلام، درهم شكسته شد و از آن پس بود كه همراه با ابن رواحه به حضور رسول خدا (ص) رسيد و مسلمان شد (ابن سعد، 7/391). پيغمبر (ص) ميان او و سلمان فراسي ـ احتمالاً پيش از جنگ بدر ـ مؤاخات و برادر خواندگي برقرار ساخت (نكـ: ابن هشام، همانجا؛ ابن حبيب، 75)، اما به نقل سيوطي، وي در روز بدر اسلام آورد و در جنگ احد شركت داشت (1/244؛ در مورد ترديد موجود در حضور او در جنگ احد، نكـ: واقدي، 1/253؛ ابن عبدالبر، 3/1227 ـ 1228).
ابو درداء يكي از معدود كساني بود كه در گردآوري قرآن شركت داشتند (بخاري، 4 (1)/76). وي به فرمان عمر،‌ براي تعليم قرآن، به شام رفت و در مشق اقامت كرد (ابن عساكر، 13/731)، چنانكه در حلقة قرائت او بيش از 1000 تن شركت مي كردند (ذهبي، 2/346).
او در سفري از شام به مدينه، مصحف شاميان را با مصاحف مدينه مقابله نمود (ابن ابي داود، 155؛ براي نقش ابودرداء در قرائت اهل شام، نكـ: هـ د، ابن عامر). ابودرداء همچنين احاديث فراواني از پيامبر (ص) روايت كرده است (ابن سعد، 7/392؛ ذهبي، 2/337) و مجموعة قابل توجهي از اين احاديث را مي توان در مسند احمد (6/440 ـ 452) ديد (براي روايت كنندگان از وي، نكـ: ابن عساكر، 13/730 ـ 731).
ابودرداء در قديم ترين منابع به عنوان حكيمي عابد شناخت مي شده (مثلاً نكـ: ابن سعد، همانجا؛ بخاري، 4 (1)/77) و ابو نعيم، ضمن وصف او به عارف متفكر و حكيم عابد، پاره اي از سخنان حكمت آميز او را نقل كرده است (1/208 ـ 227). مواعظ ابودرداء در بسياري از آثار اخلاقي مورد توجه قرار گرفته است (مثلاً نكـ: ابو علي مسكويه، 126، 176؛ ماوردي، 102، جمـ). در جريان فتوح شام ابودرداء با سپاه اسلام به آن ديار رفت و سرپرست يكي از دو قرارگاه مسلمانان در آن ناحيه بود (بسوي، 3/298). وي همچنين در جنگ يرموك (13ق) قضاي سپاه اسلام را عهده دار بود (طبري،‌ 3/397). دربارة تصدي قضاي شام گفته شده است كه عمر شخصاً قضاي دمش را به او محول كرد و قاضي در غياب امير و والي، جانشين او به شمار مي رفت‌ (ابن عبدالبر، 3/1230) يا اينكه به فرمان عمر،‌ معاويه او را قاضي دمشق كرد (ابن حجر، 8/176). بنا به قولي ديگر او در زمان خلافت عثمان قاضي دمشق شد (ابن عبدالبر، 4/1646 ـ 1647)، ولي چنين به نظر مي رسد كه در زمان خلافت عثمان در منصب قضا ابقا شده باشد. گفته اند كه ابودرداء در 27ق در فتح جزيرة قبرس شركت داشته است (نكـ: بلاذري، 154؛ طبري، 4/258). در مورد دوران خلافت حضرت علي (ع) نصر بن مزاحم آورده است كه وي در جنگ صفين پس از اعتراض بر معاويه و گفت گو با حضرت علي (ع) همراه با ابوامامة باهلي (هـ م) از جنگ كناره گيري كرد (ص 190). ابن كثير نيز نام او و ابوامامة باهلي را در شمار كساني آورده كه مردم را به خونخواهي عثمان تشويق مي كردند (7/228)، ولي اين روايتها تنها با قول غير مشهور در مورد تاريخ وفات ابودرداء (38 يا 39ق، پس از واقعة صفين) سازگاري دارد (نكـ: ابن عبدالبر، 3/1229؛ ابن اثير، 4/160).
وي در دمشق در گذشت و مقبرة او در باب الصغير تا مدتها زايراني داشت (نكـ: ابن حبان، 50). بايد يادآور شد كه در اطراف استانبول دو مزار منسوب به ابودرداء وجود دارد (نكـ: ايشلي، 33 -34, 102 -105).
مأخذ: ابن ابي حاتم، عبدالرحمن، الجرح و التعديل، حيدرآباد دكن، 1372 ق/1952م؛ ابن ابي داوود، عبدالله بن سليمان، المصاحف. قاهره، 1355ق؛ ابن اثير، علي بن محمد، اسد الغاب‌ـة، قاهره، 1286ق؛ ابن حبان، محمد، مشاهير، علماء الامصار، به كوشش فلايشهامر، قاهره، 1379ق/ 1959م؛ ابن حبيب، محمد، المحبّر،‌حيدرآباد دكن،‌1361ق/ 1942م؛ ابن حجر عسقلاني، احمد بن علي، تهذيب التهذيب، حيدرآباد دكن، 1326ق؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، بيروت، دارصادر؛ ابن عبدالبر، يوسف بن عبدالله، الاستيعاب، به كوشش علي محمد بجاوي، قاهره، كتب‌ـة نهض‌ـة مصر؛ ابن عساكر، علي بن حسن، تاريخ مديني‌ـة دمشق،‌عمان، دارالبشير؛ ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960م؛ ابن كثير، البداي‌ـة؛ ابن هشام، عبدالملك، السيرة النبوي‌ـة، به كوشش مصطفي سقا، قاهره، 1355 ق/1936م؛ ابو علي مسكويه، احمد بن محمد، الحكم‌ـة الخالدة، به كوشش عبدالرحمن بدوي. تهران، 1358ش؛ ابو نعيم اصفهاني، احمد بن عبدالله، حلي‌ـة الاولياء،‌ بيروت، 1387 ق/1967م؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق؛ بخاري، محمد بن اسماعيل، التاريخ الكبير، حيدرآباد دكن، 1397ق/ 1977م؛ بسوي، يعقوب بن سفيان،‌المعرف‌ـة و التاريخ، به كوشش اكرم ضيا عمري، بغداد، 1394 ق/1974م؛ بلاذري، احمد بن يحيي، فتوح البلدان، به كوشش دخويه، ليدن، 1865م؛ حاكم نيشابوري، محمد بن عبدالله، المستدرك علي الصحيحين، حيدرآباد دكن، 1324ق؛ ذهبي، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط، 1405 ق/1985م؛ سيوطي، حسن المحاضرة في تاريخ مصر و القاهرة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1387ق/ 1967م؛ طبري، تاريخ؛ ماوردي، علي ابن محمد، ادب الدنيا و الدين، بيروت، 1407ق/ 1987م؛ نصر بن مزاحم منقري، وقع‌ـة صفين، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382ق/ 1962م؛ واقدي، محمد بن عمر، المغازي، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966م؛ نيز:
??, Necdet, Istanbul da sahabe Kabir ue makamalan, Ankara, Renkofset matbaacilik.
عبدالامير سليم