responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 5  صفحه : 2152
ابوالخير فارسی
جلد: 5
     
شماره مقاله:2152

اَبوالخِيْرِ فارسي، تقي الدين محمد بن محمد (د بعد از 957 ق/1550م)، منجم، رياضي دان، اديب، عالم به پزشكي و شاعر شيعي متخلص به فهمي. در برخي از منابع، نام او محمد تقي ياد شده است (آقا بزرگ، 7/67). وي در شيراز مي زيسته است (نفيسي، 1/386). از سال تولد و زادگاهش اطلاعي در دست نيست و آگاهي از زندگي و چگونگي تحصيلات او بسيار اندك است. او نزد ميرصدرالدين محمد دشتكي شيرازي (مقـ 903 ق/ 1498م) و فرزندش مير غياث الدين منصور دشتكي (د948 ق/ 1541م) به فراگيري دانش پرداخت (نكـ: آقا بزرگ، 2/10).
ذكر تأليفات او در الذريعه و نيز شيوة بيان وي دربارة ائمة شيعه، تشيع او را نشان مي دهد (نكـ: همانجاها؛ امين، 9/406).
تاريخ درگذشت ابوالخير در دست نيست، امّا از آنجا كه او در اسامي العلوم خود از علامه خفري (د957ق) با عبارت «رحم‌ـة الله عليه» ياد مي كند (آقا بزرگ، 2/9)، مي توان گفت كه تا سال 957 ق زنده بوده است و اينكه نفيسي (همانجا) و فاروقي (ص 41) تاريخ كتاب مختصر طليع‌ـة العلوم وي را (979 ق / 1571م) سال تأليف اين اثر دانسته اند، درست نيست (نكـ: شورا، 4/417).
آثار:
أ‌. چاپي:
1. آداب السلطنه، رساله اي است به زبان فارسي در آداب سلطنت و وزارت كه در 1345 ش در نشرية دانشكدة ادبيات اصفهان (شمـ 2 و 3) به كوشش ع. فاروقي به چاپ رسيده است؛
2. حل التقويم، در نجوم و هيأت و گاه شماري به فارسي. ابوالخير اين رساله را در 917ق به نام استاد خود غياث الدين منصور تأليف كرد. اين اثر در 1349ش در فرهنگ ايران زمين (ج 17)، به كوشش تقي بينش به چاپ رسيده است.
ب‌. خطي:
1. احكام الاحكام، رساله اي است در نجوم به فارسي كه برگزيده اي از برهان الكفاية علي بن محمد شريف بكري است (آقا بزرگ، 1/291 ـ 292). نسخه اي از اين اثر با عنوان رسال‌ـة في شرح الطالع و احكامه در قاهره (دارالكتب، 1/242) و نيز نسخه اي به نام گزيدة برهان الكفايه در تهران (مركزي، خطي، 3 (2)/934) موجود است كه با توجه به موضوع آنها مي توان گفت كه اين دو اثر همان احكم الاحكام است.
2. اسامي العلوم و اصطلاحاتها، به فارسي، در فضيلت علم، حكمت، آداب تعليم و تعلم، اخلاق و معارف (آقا بزرگ، 2/9 ـ 10).
3. طليع‌ـة العلموم، به عربي. آقا بزرگ (15/180) آن را خلاصة اسامي العلوم مي داند. اين اثر در تعريف موضوعات علوم و شرح اصطلاحات آن است و قديم ترين نسخة آن، با تاريخ كتابت 979ق، در تهران، كتابخانة مجلس، (شورا، همانجا) موجود است.
4. خلاص‌ـة طليع‌ـة العلوم، رسالة مختصري است به عربي در علوم مؤلف از كتاب طليع‌ـة العلوم خود استخراج كرده است. نسخه اي از اين رساله در كتابخانة مجلس (همان، 19/386 ـ 387) نگهداري مي شود و نسخة ديگري از آن با عنوان التقاط طليع‌ـة العلوم در كتابخانة دانشكدة حقوق تهران (حقوق، 431) موجود است.
5. اسطرلاب مسطح، رساله اي است به فارسي دربارة خصوصيات اسطرلاب. نسخه هايي از آن در تهران و مشهد موجود است (شورا، 19/368، مركزي، خطي، 3 (2)/830 ـ 831؛ فاضل، 3/1552 ـ 1553) و نيز نسخه هاي ديگر در مشهد (آستان قدس، 10/216 ـ 217) و تهران (مركزي، ميكروفيلمها، 1/10) با عنوان رساله در اسطرلاب معرفي شده است. اين رساله را آقا بزرگ (1/35 ـ 36) و مدرس (7/94) و منزوي (1/234 ـ 235) با عنوان آغاز و انجام آورده اند.
6. انتخاب حل التقويم، در يك مقدمه و يك مقاله و يك خاتمه. نسخه هايي از آن در تهران (شورا، 2/61؛ مركزي، خطي، 16/621) موجود است و نيز نسخه هايي ديگر در مشهد (آستان قدس، 3/51) به نام منتخب حل التقويم و در تهران با عنوانهاي مختصر حل التقويم و لمعات در حل تقويم (مركزي، ميكروفيلمها، 2/27؛ مركزي، خطي، 16/14) نگهداري مي شود.
7. انيس الاطباء، به فارسي، بخشي از يك كتاب پزشكي است در طب نظري و طب عملي. نسخه اي از آن در بانكيپور (بانكيپور، XI/20-21) موجود است.
8. رساله در هيأت، به فارسي، قديم ترين نسخة آن در تهران است (مركزي، خطي، 16/621).
9. رسال‌ـة في حساب القمر، در يك صفحه. نسخه اي از آن در تهران (همان، 9/1022) و مشهد (آستان قدس، 10/252) موجود است.
10. زبدة (في) الصرف، رسالة كوتاهي است به عربي در صرف و اشتقاق كه مؤلق از بستان الادب اقتباس كرده و دو نسخه از آن در شيراز (بهروزي، 1/161ـ 162، 2/135 ـ 136) وجود دارد.
11. شرح رسالة هيأت، شرحي است بر رسالة هيأت علاءالدين علي قوشچي (د879 ق/1474م) كه در اين شرح ابوالخير بر وي خرده گرفته است. نسخه اي از آن در تهران (شورا، 19/286 ـ 287) موجود است.
12. طالع نامه. نسخه اي از آن در مشهد (آستان قدس، 3/50) نگهداري مي شود.
13. معرف‌ـة سمت القبل‌ـة، رساله اي است به عربي در شناخت جهت قبله. نسخه هايي از آن در مشهد (همان، 10/218 ـ 219) موجود است و نسخه هايي ديگر در تهران (شورا، 19/368) با عنوان قبله و همچنين در مشهد (آستان قدس ف، 243) با عنوان الدائرة الهندي‌ـة وجود دارد. آقا بزرگ (8/19) نيز دو نسخه با همين عنوان اخير معرفي كرده است.
14. مغني صغير، رساله در نحو. يك نسخه از آن در مشهد (آستان قدس، 12/367 ـ 368) موجود است.
ج‌. آثار يافت نشده:
1. بستان الادب، در 12 فن ادبي؛ لغت، صرف، اشتقاق، نحو، معني، و… (امين، همانجا)
2. بيست و چهار باب در اسطرلاب (آقا بزرگ، 3/189)
3. تقريز التحرير، در رياضي كه احتمالاً تقريري از تحرير اصول اقليدس نصيرالدين طوسي است ( قرباني، 202) و شايد همان تهذيب الاصول اوست.
4. تهذيب الاصول، كه تحرير اصول اقليدس است (نكـ: امين، همانجا
5. دليل اسائرين، در شناخت فاصلة شهرها (نكـ؛ شورا، 19/286)
6. صحيف‌ـة النور في الحكم‌ـة، دربارة اصول اقليدس و مجسطي (حاجي خليفه، 2/1076).
مأخذ: آستان قدس، فهرست؛ ف، فهرست؛ آقا بزرگ، الذيع‌ـة؛ امين، محسن،‌ اعيان الشيع‌ـة، بيروت، 1983م؛ بهرورزي، علي نقي و محمد صادق فقيري، فهرست كتب خطي كتابخانة ملي فارس، شيراز، 1351 ش؛ حاجي خليفه، كشف؛ حقوق، خطي؛ دارالكتب، خطي فارسي؛ شوار،‌خطي؛ فاروقي، ع.، «كتاب آداب السلطنه»، نشرية دانشكدة ادبيات اصفهان، اصفهان، 1345ش، س 2،‌شمـ2 و 3؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانة جامع گوهرشاد مشهد، 1367 ش؛ قرباني، ابوالقاسم، زندگي نامة رياضيدانان دورة اسلامي، تهران، 1365ش؛ مدرس، محمد علي، ريحان‌ـة الادب، تبريز، 1346ش؛ مركزي، خطي، مركزي، ميكروفيلمها؛ منزوي، خطي؛ نفيسي، سعيد، تاريخ نظم نثر درايران و در زبان فارسي، تهران، 1344ش؛ نيز:
Bankipore.
سيد محمدرضا فاضل هاشمي

 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 5  صفحه : 2152
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست