َبوالْحَسَنِ اَبيوَرْدي،،علي بن احمد،معروف به دانشمند(936-966ق/1530-1559م)،متكلم و فقيه امامي و آشنا به علوم رياضي.در برخي منابع به او نسبت«قائني»نيز داده شده است(مثلاً كركي،175؛افندي،5/4350).هيچ يك از منابع معتبر به تاريخ تولد او تصريح نكرده‌اند،اما با توجه به نوشتة قمي(1/404)كه درگذشت او را در 966ق در 30سالگي دانسته است،مي‌توان زمان تولد او را به دست آورد.پدرش مولانا احمد كه از عالمان زمان خويش بود،نخست در بخارا به طريقت صوفيان پيوست،سپس به ايران بازگشت و در كاشان اقامت گزيد و به تدريس پرداخت(رازي،2/30).ح.اشي بر برخي كتابهاي منطق مانند شرح شمسيه و شرح مطالع از آثار او به شمار است(افندي،5/437).ابوالحسن نزد پدر خويش در همين شهر به دوران حكومت خان ميرزا،پسر معصوم بيگ صفوي،پرورش يافت(قمي،1/404-405).اگرچه برخي او را ساكن مشهد دانسته‌اند(بغدادي،1/24)،ولي مسلم است كه بيشترين ايام عمر خود را در كاشان سپري كرده و از همين رو به كاشاني شهرت داشته است(قمي،همانجا؛افندي،5/435).
ابوالحسن كه از هوشي سرشار و حافظه‌اي قوي برخوردار بود،به زودي دانشهاي متداول زمان را فرا گرفت و به طوري كه گفته شد،به چنان مقام و پاية علمي رسيد كه كس را ياراي مباحثه با او نبود(روملو،410).در 14سالگي شرح تجريد و در 20سالگي مجسطي را تدريس مي‌كرد(رازي،2/32)و روملو شرح تجريد را از او آموخت(روملو،411).وي با محفوظات وسيعي كه داشت به تصحيح و استنساخ كتب حديث و رجال نيز مي‌پرداخت،چنانكه نسخه‌اي كامل از دورة كتاب تهذيب را با خط خود تحرير نمود(قمي،1/404).كركي(همانجا)از روايت آثار ابوالحسن توسط حبيب الله بن علي طوسي از پدرش و عبدالعالي كركي از مؤلف ياد كرده است(قس:آقابزرگ،56).ابوالحسن در جواني وفات يافت و پيكرش در دارالارشاد اردبيل به خاك سپرده شد.محتشم كاشاني-شاعر معروف سدة 10ق-در رثاي او شعري سروده و ماده تاريخ فوتش را«ماه اوج فضل»آورده كه با 966ق برابر است(قمي،1/405).
آثار:از ابوالحسن تأليفات چندي برجاي مانده كه نسخ خطي آنها در كتابخانه‌ها موجود است:1.اثبات الواجب و صفاته يا اثبات واجب الوجود،به زبان عربي كه به نوشتة افندي(5/436)تأليف آن را در 963ق در سبزوار به انجام رسانده است.نسخ خطي آن در كتابخانة دانشگاه تهران(مركزي،16/678-679)،كتابخانة ملي(ملي،9/181)و مجلس شورا(دانش‌پژوه،فهرست كتابها،1/388-389)محفوظ است؛2.بيان ديات و قصاص،رساله‌اي است مختصر به زبان فارسي در مقدار ديات و احكام آن(افندي،همانجا)كه نسخة آن در دانشگاه تهران(مركزي،16/496-497)موجود است؛3.رساله‌اي در حل اشكالِ شكل پانزدهم از مقالة سوم اقليدس به زبان عربي(قس:رازي،2/31-32:كتاب حل ما لاينحل)كه نسخه‌هاي آن در كتابخانة مجلس شورا يافت مي‌شود(شورا،9/352-353،14/71)؛4.روض الجنان،در حكمت طبيعي به زبان عربي.اين اثر به 5 حديقه و هر حديقه به چندين روضه تقسيم شده است و گزيده‌اي از آن،الحسني في الحكمة الطبيعية نام دارد(افندي،همانجا).نسخه‌هاي متعدد از روض الجنان در كتابخانه‌هاي مختلف موجود است(نكـ:شورا،5/278-282،جمـ؛مركزي،8/556-557؛ملك،1/341-342؛آستان،3/430،4/156-157،11/164؛دانش‌پژوه،فهرست كتابخانه،5/88؛ريو،شمـ728).از گزيدة الحسني نيز نسخه‌هايي در كتابخانة مجلس شورا(شورا،5/210)و دانشگاه تهران(مركزي،16/310)مي‌توان يافت؛5.شرح الفرائض النصيرية،شرحي است به عربي بر رسالة فرائض خواجه نصيرالدين طوسي در مسائل ارث كه نسخ آن در كتابخانه‌ها موجود است(نكـ:آستان،5/458؛مركزي،16/225،472،474؛مرعشي،10/11-12،6/345؛فاضل،163)؛6.وجيزة لحل بعض من صفات الاشكالات الواردة علي الحركة(دانش‌پژوه،فهرست كتابها،1/389).
از آثار يافت نشدة اوست:رساله‌اي در اصول دين به نام يكي از دختران شاه طهماسب صفوي،به زبان فارسي كه تأليف آن در 964ق به پايان رسيده است(افندي،5/436؛قس:قمي،1/404)؛شوراق در كلام(روملو، 411)؛ مشارق و مرآﺓالافلاك در رياضيات(رازي، 2/32).
ماًخذ: آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ طهراني، طبقات اعلام‌الشيعه، قرن 10، به كوشش علي‌نقي منزوي، تهران، 1366 ش؛ افندي، عبدالله، رياضي‌العلماء، به كوشش احمد حسيني، قم، 1401‌ق؛ بغدادي، ايضاح؛ دانش‌پژوه، محمدتقي و بهاءالدين علمي انواري، فهرست كتابهاي خطي كتابخانة مجلس سنا، تهران، 1359‌ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقي و علي‌نقي منزوي، فهرست كتابخانة سپهسالار، تهران، 1356‌ش؛ رازي، امين‌احمد، هفت‌اقليم، به كوشش جواد فاضل، تهران، علمي؛ روملو، حسن‌بيك، احسن‌التواريخ، به كوشش چارلز، ن. سدن، بارودا، 1931‌م؛ شورا، خطي؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانة دانشكدة ادبيات، مشهد، 1354‌ش؛ قمي، احمد، خلاصه‌التواريخ، به كوشش احسان اشراقي، تهران، 1359‌ش؛ كركي، حسين‌بن‌حيدر، «فائدﺓ»، همراه بحارالانوار مجلسي، بيروت، 1403‌ق/1983‌م، ج 106؛ مرعشي، خطي؛ مركزي، خطي؛ ملك؛ ملي، خطي؛ نيز:
Rieu, Ch.,Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum,London, 1894.
علي‌اكبر ديانت