اَبوالْبَیان، نَبَأ بن محمد بن محفوظ قرشی دمشقی شافعی، معروف به ابن حورانی (د 551ق/1156م)، صوفی، ادیب، شاعر، فقیه و محدث. طریقۀ بیانیه در دمشق منسوب به اوست. از سرگذشت و چگونگی سیر و سلوک و نیز استادان و شاگردان وی آگاهی چندانی در دست نیست. گفته‌اند که وی از کسانی چون ابن موازینی و ابن قبیس مالکی حدیث شنیده (یاقوت، 19/214؛ ذهبی. العبر، 3/15؛ سبکی، 4/318) و برخی چون ابن وفای سُلَمی و قاضی اسعد بن منجا از او حدیث شنیده اند (یاقوت، سبکی، همانجاها؛ ذهبی، سیر، 20/326). وی از میان صوفیه با ارسلان دمشقی مصاحبت داشته (یاقوت، سبکی، همانجاها؛ یافعی، 3/298) و ابن ملقن سلسلۀ خرقۀ خود را به او رسانده است (ص 504-505). به ابوالبیان کراماتی نیز نسبت داده‌اند که حاکی از اعتقاد عامۀ مردم به اوست (سبکی، همانجا؛ ابن حورانی، 62؛ نبهانی، 1/611؛ تاج العروس، ذیل «تبن» و «نبأ»). وی در دمشق درگذشت و در باب الصغیر در جوار صحابه به خاک سپرده شد (ابن قلانسی، 512؛ پس از مرگ او مریدانش بر آن شدند که بر مزار وی رباطی بسازند. این رباط به همّت ملک نورالدین محمود زنگی از اتابکان شام بنا گردید (سبکی، ذهبی، سیر، همانجاها) و به محلی برای برگذاری مجالس ذکر مریدان شیخ تبدیل شد.
ابوالبیان ادعیه و اذکاری مسجّع داشته است (ذهبی، العبر، همانجا؛ ابن شاکر، 12/493؛ سبکی، یافعی، همانجاها) و به گفتۀ سبکی (همانجا) یکی از اذکار او تا زمان وی متداول بوده است. ابن کثیر کتابی مشتمل بر منظومه‌هایی از وی، به خط خود او، دیده بود که مریدانش آنها را، تا زمان ابن کثیر (د 774ق)، با لهجه‌ای غریب می‌خوانده‌اند (ابن کثیر، همانجا). به نظر می‌رسد که این منظومه‌ها همان اذکار خاص ابوالبیان بوده که وی از بیم آشکار شدن اسرار و اعتقادات طریقۀ بیانیه آنها را با زبانی رمزی سروده بوده است. افزون بر اینها آثار و اشعار دیگری نیز به وی نسبت داده‌اند، از جمله: منظومه فی الصاد و الضاد (یاقوت، سبکی، همانجاها)؛ ردّیه‌ای بر متکلمان (ذهبی، همانجا؛ ابن عماد، 4/160؛ نعیمی، 2/192). وی مجموعه‌هایی نیز داشته است (یاقوت، ذهبی، ابن شاکر، ابن عماد، همانجاها).
مآخذ: ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، مرآه الزمان، حیدرآباد دکن، 1370ق/1951م؛ ابن حورانی، عثمان بن احمد، الاشارات الی اماکن الزیارات یا زیارات الشام، به کوشش بسّام عبدالوهاب جایی، دمشق، 1401ق/1981م؛ ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داوود، بغداد، 1397ق/1977م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق؛ ابن قلانسی، حمزه بن اسد، تاریخ دمشق، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1403ق/1983م؛ ابن کثیر، البدایه والنهایه، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407ق/1987م؛ ابن ملقن، عمربن علی، طبقات الاولیاء، به کوشش نورالدین شریه، قاهره، 1393ق/1973م؛ تاج العروس؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1405ق/1985م؛ همو، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405ق/1985م؛ سبکی، عبدالوهاب بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیه الکبری، قاهره، 1324ق؛ نبهانی، یوسف بن اسماعیل، جامع کرامات الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، قاهره، 1409ق/1989م؛ نعیمی دمشقی، عبدالقادر بن محمد، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، 1367ق/1948م؛ یافعی، عبداللـه بن اسعد، مرآه الجنان، حیدرآباد دکن، 1338ق؛ یاقوت، ادبا.
مینا حفیظی