اِبْنِ یَعیش، ابوالبقاء موفق‌الدین یعیش بن علی بن یعیش اسدی (553-643ق/1158-1245م)، نحوی و مُقری. وی را ابن صائغ (یا صانع) نیز خوانده‌اند (نک‌ : ابن خلکان، 7/47؛ ابوالفداء، 3/174؛ سیوطی. 2/351). بیشترین آگاهی ما از زندگی وی محدود به اخباری است که شاگردش ابن خلکان نقل کرده است و دیگران چیز عمده‌ای بر آن نیفزوده‌اند. خاندان ابن یعیش از موصل برخاسته بود، اما خود او در حلب به دنیا آمد و همانجا پرورش یافت، ولی نم‌دانیم چرا فیروزآبادی (ص 289) اصل او را اندلسی دانسته است.
وی در جوانی به قصد تحصیل علم از محضر ابن انباری (د 577ق) رهسپار بغداد شد، اما زمانی که به موصل رسید، خبر درگذشت وی را شنید، لذا پس از چندی اقامت در آنجا و استماع حدیث از استادانی چون خطیب طوسی و ابن سویدۀ تکریتی به حلب بازگشت. وی در حلب نحو را نزد ابوالسخاء فتیان حلبی و ابوالعباس مغربی نیروزی فرا گرفت و از جمعی چون قاضی ابن ابی عصرون، ابوالحسن طرسوسی، یحیی ثقفی و نیز خالدبن محمد قیسرانی حدیث شنید و قبل از آنکه منصب اقراء را در حلب بر عهده گیرد، برای دیدار با تاج‌الدین کندی به دمشق رفت و کندی در نوشته‌ای مقام علمی او را بسیار ستود (نک‌ : ابن خلکان، 7/47-48؛ یافعی، 4/106-107؛ ذهبی، سیر، 23/145؛ سیوطی، همانجا).
ابن یعیش بیشتر عمر خود را در حلب گذراند. حلب در آن روزگار به یکی از مراکز بزرگ علم و ادب تبدیل شده بود و دانش‌پژوهان بسیاری از نقاط مختلف بدانجا می‌آمدند تا از مجالس درس اندیشه‌وران آن شهر بهره برند. ابن خلکان یکی از همین کسان بود که در 626ق به حلب آمد و از مجالس درس ابن یعیش که در آن زمان در مقصورۀ شمالی جامع حلب و نیز مدرسۀ رواحیه به تدریس قرائات مشغول بود، بهرۀ فراوان برد و همچنین بخش عظیمی از کتاب اللمع ابن جنی را نیز نزد وی خواند. از دیگر شاگردان وی ابن مالک نحوی، ابن رزین، ابن نحّاس، ابوبکر احمدبن محمد دشتی، ابن عدیم و ابن واصل را می‌توان نام برد (ابن خلکان، 7/48؛ ابن عدیم، 282-283؛ ابن شاکر، 3/294؛ ابن قاضی شهبه، 2/147-148، 194؛ ذهبی، العبر، 3/345، نیز نک‌ : سیر، همانجا؛ سالم مکرم، 154). ابن خلکان علاوه بر نقل اخباری از او، وی را به خوش‌رویی و سرزندگی وصف کرده و روایات متعددی دربارۀ شوخ‌طبعی و بذله‌گویی او نقل کرده است (7/48-50).
ابن یعیش، به خصوص به نحودانی شهره است و ذهبی وی را بزرگ‌ترین نحوی حلب در روزگار خود دانسته است (العبر، 3/249). وی پیرو مکتب بصره بوده و در شرح المفصل خود به تأیید و تقویت آراء آنان پرداخته است (نک‌ : 1/23، 54، 84، جم‌(، اما گاهی نیز آراء نحویان کوفه را بر بصریان ترجیح داده است (همو، 1/68-69، جم‌(. از همین‌رو برخی از معاصران، او را از پیروان مکتب بغداد دانسته‌اند (ضیف، 280-281؛ محمود، 401). ابن یعیش در حلب درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد (ابن خلکان، 7/53).
آثار:
الف ـ چاپی: 1. شرح التصریف الملوکی. این کتاب شرحی است بر التصریف الملوکی ابن جنی (ﻫ م). برخی باتوجه به آراء وی در این کتاب است که او را از پیروان مسلّم مکتب نحوی بغداد دانسته‌اند (ضیف، محمود، همانجاها). این اثر در 1973م و به کوشش فخرالدین قباوه در حلب به چاپ رسیده است؛ 2. شرح المفصل زمخشری. ابن یعیش این کتاب را در 70 سالگی به اتمام رساند (ابن یعیش، 1/2-3) و همۀ شهرت خود را مرهون همین اثر است. سبک نگارش مؤلف در این اثر همانند دیگر شارحان هم‌روزگارش، ساده و گاه با ضعف و سستی در الفاظ و اطناب بیش از حد همراه است. استناد فراوان به آراء نحویان برجسته و به‌ویژه سیبویه، اخفش، ابوعلی فارسی، جرمی، مانی و ابن جنی، این کتاب را به صورت دائره‌المعارفی در زمینۀ نظرهای مختلف نحویان درآورده است (فوک، 229؛ ضیف، محمود، همانجاها). تمایلات ابن یعیش در مکتب بصره از فحوای این شرح به وضوح روشن است. این کتاب که در 10 مجلد است، در لایپزیک (1876-1886م) به کوشش یان و نیز در قاهره (1980م) و بیروت به چاپ رسیده است. رودلف زلهایم رساله‌ای از او را با عنوان مسائل اجاب عنها ابن یعیش که در آن به 13 سؤال نحوی ابونصر دمشقی پاسخ گفته، در «مجلۀ دانشگاه سن ژوزف » (1973-1974م) به چاپ رسانیده است.
ب ـ خطی: تفسیر المنتهی من بیان فی اعراب القرآن. نسخه‌ای از این اثر که در بیان وجوه مختلف قرائات نگارش یافته، در کتابخانۀ سلطان محمود مدینه نگهداری می‌شود (اشپیس، 107).
مآخذ: ابن خلکان، وفیات؛ ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1974م؛ ابن عدم، عمرن احمد، بغیه الطلب، به کوشش علی سویم، آنکارا، 1976م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، بیروت، 1407ق/1987م؛ ابن یعیش، یعیش بن علی، شرح مفصل، بیروت، عالم الکتب؛ ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، دارالمعرفه؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عوّاد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1405ق/1985م؛ همو، العبر، به کوشش محمد سعید زغلول، بیروت، 1405ق/1985م؛ سالم مکرم، عبدالعال، المدرسه النحویه فی مصر و الشام، قاهره، 1400ق/1980م؛ سیوطی، بغیه الوعاه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق/1965م؛ ضیف، شوقی، المدارس النحویه، قاهره، 1370ق/1951م؛ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، البلغه فی تاریخ ائمه اللغه، دمشق، 1392ق/1972م؛ محمود، محمود حسینی، المدرسه البغدادیه، بیروت، مؤسسه الرساله؛ یافعی، عبداللـه بن اسعد، مرآه الجنان، حیدرآباد دکن، 1339ق؛ نیز:
Spies – Alligarh, Otto, »die Bibliotheken des Hidschas«, ZDMG, Leipzig, 1966, vol. XC.
مریم صادقی