اِبْنِ یَزیدی، ابو عبدالرحمن عبداللته بن یحیی بن مبارک بن مغیرۀ عَدَوی، ادیب و مُقری بغدادی در سده‌های 2 و 3ق/8 و 9م. پدرش ابومحمد یحیی معروف به یزیدی (ﻫ م)، ادیب و قاری مشهور بصره (از قاریان چهاردهگانه) است که در بغداد سکنی گزیده بود. عبداللـه در بغداد نشأت یافت و نزد استادانی از جمله پدرش به فراگیری علم پرداخت (نک‌ : دنبالۀ مقاله). یحی بن زیاد فرّاء، از پیشوایان مکتب نحوی کوفه، از استادن دیگر اوست (خطیب، 10/199). درواقع ابن یزیدی با هر دو مکتب بصره و کوفه آشنایی کافی داشت.
ادیبان نزدیک به عصرش او را در لغت و ادب عرب چیره‌دست خوانده‌اند (نک‌ : زبیدی، 65، 76؛ ابن ندیم، 56؛ خطیب، همانجا) و ظاهراً او به کاربردهای ادبیات در علوم قرآنی توجه ویژه‌ای داشته است. ثعلب، نحوی مشهور کوفی، یادآور شده که در میان شاگردان فرّاء کسی را به خصوص دربارۀ قرآن و مسائل مربوط به آن، داناتر از ابن یزیدی ندیده است (خطیب، همانجا). او همچون پدر، افزون بر ادبیات، به قرائت نیز توجه داشت و قرائت ابو عمروبن علا را عرضاً و سمعاً از پدرش فرا گرفت و آن را در نسخه‌ای ضبط کرد (ابن جزری، 1/463). روایت ابن یزیدی از پدرش از ابو عمرو بن علا تا سدۀ 6ق/12م همواره مورد توجه اهل قرائت بوده است (نک‌ : ابن مجاهد، 135؛ ابن خالویه، 156؛ ابن مهران، 161، جم‌ ؛ ابن زنجله، 155؛ ابن جزری، همانجا، به نقل از جامع البیان ابوعمرودانی، الکامل هذلی، الکفایۀ ابوالعز قلانسی و الغایۀ ابوالعلاء همدانی). اگرچه ابو عمرودانی او را از اجلّ راویان این قرائت شمرده (ابن جزری، همانجا)، ولی روایت او در برابر دو راوی مشهور یزیدی، دوری و سوسی، متروک شده است. نگرش بر مندرجات کتاب غریب القرآن علاوه بر اثبات تبحر او در ادب، وسعت آگاهی او را از قرائات نشان می‌دهد و روشن می‌سازد که وی جز قرائت ابوعمرو با دیگر قرائات رایج نیز آشنا بوده است. از شاگردان او در ادب باید از برادرزاده‌اش فضل بن محمد (خطیب، همانجا) و ابوعمران موسی بن سلمۀ نحوی (ابن نباری، 129) نام برد. در قرائت نیز دو برادرزاده‌اش عباس و عبداللته پسران محمد، همچنین احمد بن ابراهیم وراق، جعفر بن محمد ادمی و بکران بم احمد از او روایت کرده‌اند (ابن جزری، همانجا).
در منابع کهن به سال وفات ابن یزیدی اشاره نشده، ولی در برخی منابع متأخر سال 237ق/851م به عنوان تاریخ تقریبی داده شده است (مثلاً نک‌ : بغدادی، 1/440) که باتوجه به برخی قراین مانند روایت غیرمستقیم محمد بن عباس یزیدی (د 310ق) در اسناد کتاب غریب القرآن از او چندان دور از واقع نمی‌نماید.
مهم‌ترین اثر او غریب القرآن است که کوشش محمد سلیم حاج در بیروت (1405ق/1985م) و بار دیگر به کوشش عبدالرزاق حسین در همانجا (1407ق/1987م) به چاپ رسیده و هر دو چاپ براساس نسخۀ کتابخانۀ کوپریلی صورت گرفته است. مؤلف در این اثر بیشتر به شیوه‌ای لغوی به بحث در غرایب قرآن پرداخته و گه‌گاه در آن به آیات، احادیث، امثال و اشعار استشهاد کرده است. این کتاب از کهن‌ترین متون بازمانده دربارۀ غرایب قرآن و از این حیث حائز اهمیت است (برای مقایسۀ سبک آن با چند کتاب غریب القرآن از مؤلفان دیگر، نک‌ : سلیم حاج، 36-44).
گزارشهای متعددی از تداول این کتاب به‌ویژه در سده‌های 6 و 7ق در مشرق و مغرب در دست است (نک‌ : ابن خیر، 67؛ ابن جوزی، جم‌ ؛ رعینی، 43؛ قفطی، 2/151). قفطی (همانجا) گوید: ابوسیف قزوینی معتزلی تصور کرده که غریب القرآن از تألیفات پدر ابن یزیدی بوده است. این تصور برای ابن خیر اشبیلی (همانجا) نیز پیش آمده، اما شبهه‌ای که برای بروکلمان (GAL, S, I/942) و به تبع او سزگین (GAS, I/49) پدید آمده است، ظاهراً ناشی از برداشتی غیردقیق از عبارت صفحۀ عنوان نسخۀ کوپریلی شم‌ 205 (روایه ابی عبداللـه محمد بن عباس... عن عمه الفضل بن محمد و عمه) بوده است (برای اثبات انتساب کتاب به ابن یزیدی، نک‌ : سلیم حاج، 18-21؛ حسین، 7-10).
ابن ندیم (ص 38، 56) و خطیب بغدادی (همانجا) به اثر دیگری از او با عنوان الوقف والابتداء در علم قرائت، اشاره کرده‌اند و یاقوت کتابی با همین عنوان را به پدر او نسبت داده است (19/31؛ برای جایگاه این اثر در میان آثار تألیف شده در این موضوع، نک‌ : مرعشلی، 61-62). دیگر از آثار او اقامه اللسان علی المنطق و کتابی مختصر در نحو را باید ذکر کرد (ابن ندیم، 56؛ خطیب، همانجا).
مآخذ: ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهه الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959م؛ ابن جزری، محمد، غایه النهایه، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351ق/1932م؛ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زادالمسیر، بیروت، 1384ق/1964م؛ ابن خالویه، حسین بن احمد، مختصر فی شواذ القرآن، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1934م؛ ابن خبر، محمد، فهرسه، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، 1963م؛ ابن زنجله، عبدالرحمن بن محمد، حجه القراءات، به کوشش سعید افغانی، بیروت، 1399ق/1974م؛ ابن مجاهد، احمدبن موسی، السبعه، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972م؛ ابن مهران، احمدبن حسین، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، 1407ق/1986م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابن یزیدی، عبداللـه بن یحیی، غریب القرآن، نسخۀ خطی کتابخانۀ کوپریلی استانبول، شم‌ 205؛ بغدادی، هدیه؛ حسین، عبدالرزاق، مقدمۀ غریب القرآن ابن یزیدی، بیروت، 1407ق/1987م؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ رعینی، علی بن محمد، برنامج، به کوشش ابراهیم شبوح، دمشق، 1381ق/1962م؛ زبیدی، محمدبن حسن، طبقات النحویین و اللغویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1973م؛ سلیم حاج، محمد، مقدمه بر غریب القرآن ابن یزیدی، بیروت، 1405ق/1985م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371ق/1952م؛ مرعشلی، یوسف عبدالرحمن، مقدمه بر المکتفی ابو عمرودانی، بیروت، 1407ق/1987م؛ یاقوت، ادبا، نیز:
GAL, S; GAS.
بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث