اِبْنِ هائِم، ابوالعباس شهابالدین احمد بن محمد بن عماد بن علی مقدسی (753 یا
756-815ق/1352 یا 1355-1412م)، ریاضیدان، فقیه، نحوی و ادیب مصری، سبب شهرت وی به
مقدسی، اقامت طولانی او در بیتالمقدس بوده است (ابن قاضی شهبه، 3/17). وی در قاهره
زاده شد و مراحل نخست پرورش خود را در همان دیار گذراند و از کسانی چون تقیالدین
ابن حاتم، جمالالدین اسیوطی، زینالدین عراقی و علی بن عبدالصمد جلایری مالکی علم
آموخت. در فراگیری فقه و ادبیات عرب بسیار کوشید و بهویژه در باب مواریث متبحر
گردید (سخاوی، 2/157؛ شوکانی، 1/117؛ طوقان، 439-440). او را در علوم دیگر نیز صاحب
نظر دانستهاند (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ ابن تغری بردی، 14/121).
زمانی که کار تدریس در مدرسۀ صلاحیۀ بیتالمقدس به زینالدین ابوبکر قِمَنی واگذار
شد، وی ابن هائم را به عنوان نایب خویش برگزید و او را به قدس فرا خواند. نیابت ابن
هائم تا حدود سال 810ق ادامه داشت و ظاهراً پس از این تاریخ بهطور مستقل به تدریس
پرداخت. در 814ق امیر نوروز حافظی حاکم شام، شیخ شمسالدین هروی را به جای ابن هائم
به این مقام برگزید، اما ابن هائم با برخورداری از پشتیبانی مردم شهر توانست در این
منصب با هروی شریک شود (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ ابن حجر، 7/81؛ مجیرالدین،
2/110-111؛ ابن عماد، 7/109).
ابن هائم در بیشتر تألیفات ریاضی خود از آثار سنان حاسب (از ریاضیدانان سدۀ 3ق)
استفاده میجست و خود بارها از این نکته یاد کرده است (دفاع، 191).
ابن حجر و ابن حمزۀ مغربی در شمار شاگردان ابن هائم بودهاند و ابن حمزه در نظرات
خویش در علم اعداد از وی بهرهور شده است (طوقان، 470؛ ابن عماد، همانجا). وی در
دیانت استوار و به امر به معروف و نهی از منکر پایبند بود و کلامش بر دلها مینشست
(ابن قاضی شهبه، 3/18).
ابن هائم در بیتالمقدس درگذشت و در گورستان «مأمن اللـه» در همان شهر دفن شد
(همانجا؛ مقریزی، 4(1)/254؛ مجیرالدین، همانجا؛ طوقان، 439). ابن هائم فرزندی به
نام محبالدین داشت که از نوادر روزگار بود، اما پیش از پدر در رجب 800 درگذت (ابن
قاضی شهبه، همانجا؛ مجیرالدین، 2/111).
آثار چاپی: از ابن هائم دو اثر زیر به چاپ رسیده است: 1. جدول المیراث، در احکام
تقسیم ارث (قاهره، 1972م)؛ 2. اللمع فی الحساب (بولاق، 1241ق/1826م).
آثار خطی: آثار چاپ نشدۀ وی بدین قرار است:
الف ـ در ریاضیات و جبر: 1. تحفهالحُسّاب، که نسخهای از آن در موزۀ بریتانیا موجود
است (نک : GAL, S, II/155)؛ 2. الحاوی فی الحساب، که نسخهای از آن در دارالکتب
قاهره (سید، خطی، 1/274) و آمبروزیانا (آمبروزیانا، 1/98) موجود است؛ 3. الدر
الثمین فی شرح ارجوزه ابن الیاسمین. نسخههایی از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان،
1/304؛ خدیویه، 5/212)، ازهریه (ازهریه، 6/168)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 56-57)،
استانبول (کوپریلی، 1/481؛ TS, III/731-732)، پاریس، آصفیه و کتابخانۀ اسکوریال
(نک : GAL, I/621; GAL, S, I/858) موجود است (نک : مجله معهد المخطوطات،
18(1)/27)؛ 4. رساله فی علم الحساب، که نسخهای از آن در دانشگاه کلمبیا (بخت،
3/124) موجود است؛ 5. شرح المرشد فی الحساب، نسخهای ناقص از آن در موصل (احمد،
3/181) موجود است؛ 6. الضوابط الحسان فیما یتقوم به اللسان، که نسخهای از آن در
سوهاج موجود است (سید، فهرس، 1/391)؛ 7. غایه السول فی اقرار بالدین المجهول.
نسخههایی از آن در دارالکتب قاهره (خدیویه، 5/212، 7/54)، ظاهریه (ظاهریه،
ریاضیات، 29، مجامیع، 2/181)، بانکیپور (مولوی عبدالحمید، 1/96) و چستربیتی (آربری،
V/136) موجود است؛ 8. مجموعه جبر و مقابله. نسخهای از آن در آصفیه موجود است (نک
: GAL, S, II/155)؛ 9. مختصر وجیز فی علم الحساب. نسخههایی از آن در دارالکتب
قاهره (خدیویه، 9/150، 215) و برلین موجود است (GAL, S، همانجا)؛ 10. مرشد الطالب
الی اسنی المطالب، در علم حساب. نسخههایی از آن در کتابخانۀ ملک (ملک، 6/404،
415)، موصل (احمد، 3/176)، دارالکتب قاهره (سید، خطی، 3/47)، ازهریه (ازهریه،
6/154-155)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 39-40، مجامیع، 2/180)، منچستر (مینگانا،
563-565)، بیرمنگام (هاپوود، IV/175)، برلین (آلوارت، V/335)، لایپزیک (فولرس، 267,
315, 317)، نیز در اسکندریه، بیروت و دانشگاه پرینستون موجود است (GAL, II/153;
GAL, S, II/154)؛ 11. المعرفه فی علم الحساب. نسخههایی از آن در ازهریه (ازهریه،
6/155)، دارالکتب قاهره (خدیویه، 5/190)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 41-44)، برلین
(آلوارت، V/339)، آمبروزیانا (آمبروزیانا، همانجا) و چند نسخه در بریل، فلورانس،
لاورنزیانا و رامپور موجود است (نک : GAL, S, II/155)؛ 12. المقنع فی الجبر و
المقابله، قصیدهای است لامیه در بحر طویل (سخاوی، 2/157)، شامل 59 بیت که
نسخههایی از آن در ظاهریه (ظاهریه، همان، 66) و چستربیتی (آربری، IV/46) و اردن
(بخیت، همانجا) موجود است. مؤلف خود، این شرح را با عنوان المسرع مختصر کرده است که
نسخههایی از آن در کتابخانۀ ملک (ملک، 6/415)، دارالکتب قاهره (سید، همان، 3/59)،
ازهریه (ازهریه، 6/172)، ظاهریه (ظاهریه، همان، 65-66، مجامیع، 1/24)، برلین
(آلوارت، V/342) و اردن (بخیت، همانجا) نگهداری میشود؛ 13. نزهه الاحباب فی تعریف
الحساب یا نزهه النظار فی علم (قلم) الغبار. این کتاب خلاصۀ مرشد الطالب است و
نسخههایی از آن در کتابخانۀ سپهسالار (دانش پژوه، 5/709-710)، کتابخانۀ ملک (ملک،
6/384)، اوقاف بغداد (طلس، 251)، موصل (احمد، 7/292)، ازهریه (ازهریه، 6/142، 156)،
دارالکتب قاهره (خدیویه، 5/191، 7(1)/274)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 47-54،
مجامیع، 2/182)، برلین (آلوارت، V/336)، لیدن (ویتکام، III/247) و وین (لوبنشتاین،
168-169) موجود است؛ 14. الوسیله، در علم حساب که مختصری از کتاب المعونه فی علم
الحساب خود اوست. نسخههایی از آن در ازهریه (ازهریه، 6/158)، دارالکتب قاهره
(خدیویه، 5/192)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 54-55)، برلین (آلوارت، V/340)،
چستربیتی (آربری، II/48) و پاریس (بلوشه، 5) موجود ات؛ 15. رساله فی اسطرلاب.
نسخهای از آن در دانشگاه کلمبیا، مجموعۀ پلمبتون موجود است (نک : بخیت، همانجا).
ب ـ در فقه و فرائض (علم تقسیم ارث): 1. ابراز الخفایا فی فن الوصایا. نسخهای از
آن در چستربیتی (آربری، V/135) موجود است؛ 2. التحفه القدسیه فی اختصار الرحبیه،
رسالهای منظوم در تقسیم ارث که نسخههایی از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان،
1/138)، ظاهریه (ظاهریه، مجامیع، 1/230، 2/180)، چستربیتی (آربری، II/76) و گوتا
(پرچ، II/325) موجود است؛ 3. ترغیب الرائض فی علم الفرائض. نسخههایی از آن در
بیرمنگام (هاپوود، IV/176)، لیدن (هوتسما، 91)، برلین (آلوارت، IV/203)و پرینستون
(حتی، 558) موجود است؛ 4. شرح الکفایه فی الفرائض. نسخهای از آن در گوتا (پرچ،
II/327) موجود است؛ 5. فائده مفیده، کتابی است در بیان بعضی از فروع ارث و نسخهای
از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 2/159) موجود است؛ 6. الفصول المهمه فی علم
میراث الامه، که آن را زکریا بن محمد انصاری و سبط ماردینی شرح کردهاند (حاجی
خلیفه، 2/1265-1266؛ آلوارت، IV/203-205). نسخهای از آن در دارالکتب قاهره (سید،
همان، 2/182) موجود است؛ 7. کتاب فی الفرائض. نسخهای از آن در خزانۀ سعید دیوهجی
موجود است (نک : مجله معهد المخطوطات، 9(2)/205)؛ 8. کفایه الحفاظ فی علم الفرائض.
این کتاب منظومهای است در 096‘1 بیت، در تقسیم ارث که نسخههایی از آن در دارالکتب
قاهره (سید، همان، 2/261)، منچستر (مینگانا، 315)، گوتا (پرچ، II/326) و تونس موجود
است (نک : مجله معهد المخطوطات، 18(1)/11). 9. نزهه النفوس فی بیان حکم التعامل
بالفلوس. نسخهای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 3/159) موجود است.
ج ـ در ادب و نحو: 1. تحفه الطلاب. این کتاب روایت منظوم قواعدالاعراب ابن هشام
است. نسخههایی از آن در کتابخانۀ صبیحیه (حجی، 339) و دانشگاه ییل (نموی، 25)
موجود است. در فهرست کتابخانۀ مرکزی تهران (مرکزی، 8/7) به کتابی در نحو اشاره شده
که احتمال دارد همان تحفه الطلاب باشد؛ 2. مقاصد الاعراب. نسخهای از آن در
دارالکتب قاهره موجود است (GAL, S، همانجا). از آنجا که نسخهای از این کتاب با نام
مقاصدالاعراب او تحفه الطلاب در کتابخانۀ ملی (ملی، 10/169) موجود است، به نظر
میرسد دو کتاب اخیر یکی باشند.
د ـ در سایر علوم: 1. تعالیم علی الخصائص النبویه. نسخهای از آن در کتابخانۀ
خالدیه (منجد، 26) موجود است؛ 2. التبیان فی تفسیر غریب القرآن. نسخهای از آن در
دارالکتب قاهره (سید، همان، 1/124) موجود است.
افزون بر اینها سخاوی (2/157، 158) کتابهای دیگری نیز به او نسبت داده است، ازجمله:
1. العجاله فی حکم استحقاق الفقهاء ایام البطاله؛ 2. المغرب عن استحباب رکعتین قبل
المغرب؛ 3. جزء فی صیامست شوال؛ 4. التحریر لدلاله نجاسه الخنزیر؛ 5. رفع الملام
عن القائل باستحباب القیام؛ 6. اللمع فی الحث علی اجتناب البداع؛ 7. تحقیق المنقول
و المعقول فی نفی الحکم الشرعی عن الافعال قبل بعثه الرسول؛ 8. مختصر اللمع للشیخ
ابی اسحاق؛ 9. القصیده المیمیه، در 350 بیت در بحر بسیط؛ 10. خلاصه الخلاصه فی
النحو؛ 11. العقد النضید فی تحقیق کلمه التوحید؛ 12. تحریر القواعد العلائیه و
تمهید المسالک الفقهیه؛ 13. البحر العجاج فی شرح المنهاج.
مآخذ: ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباءالغمر، حیدرآباد
دکن، 1394ق/1974م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن قاضی
شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، بیروت، 1407ق/987م؛
احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فی الموصل، بغداد،
1396ق/1976م؛ ازهریه، خطی؛ بخیث، محمد عدنان و دیگران، فهرس المخطوطات العربیه
المصوره، عمان، 1406ق/1986م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حجی، محمد، فهرس الخزانه العلمیه
الصبیحیه، بسلا، کویت، 1406ق/1985م؛ خدیویه، فهرست؛ دانش پژوه، محمدتقی و علینقی
منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، 1356ش؛ دفاع، علی عبداللـه، تاریخ
الریاضیات عندالعرب و المسلمین، بیروت، 1401ق/1981م؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن،
الضوء اللامع، قاهره، 1354ق؛ سید، خطی؛ همو، فهرس مخطوطات المصوره، قاهره، 1954م؛
شوکانی، محمدبن علی، البدر الطالع، بیروت، 1348ق؛ طلس، محمد اسعد، الکشاف عن
مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، 1372ق/1953م؛ طوقان، قدری حافظ، تراث العرب
العلمی فی الریاضیات و الفلک، قاهره، 1382ق/1963م؛ ظاهریه، خطی؛ کحاله، عمررضا،
المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، دمشق، 1393ق/1973م؛ کوپریلی، خطی؛ مجله معهد
المخطوطات العربیه، جامعه الدول العربیه، ج 9، 1383ق/1963م، ج 18، 1392ق/1972م؛
مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، عمّان، 1973م؛
مرکزی، خطی؛ مقریزی، احمدبن علی، السلوک، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره،
1972م؛ ملک، خطی؛ ملی، خطی؛ منجد، صلاحالدین، المخطوطات العربیه فی فلسطین، بیروت،
1982م؛ مولوی عبدالحمید، مفتاح الکنوز الخفیه، پانته، 1918م؛ نیز:
Ahlward; Ambrosiana; Arberry; Blochet; GAL; GAL, S; Hitti, ph. K. et a;.,
Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton,
1938; Hopwood, D., Catalog of the Mingana Collevtion of Manuscripts, Birmingham,
1963; Houtsma, M. Th., Catalogue d'une collection de manuscripts arabes et
turcs, Leiden, 1886; Loebenstein, Helene, Katalog der arabischen Handschriften
der österreichischen Nationalbibliothek, Wien, 1970; Mingana, A., Catalogue of
the Arabic Manuscripts, Manchester, 1934; Nemoy, Leon, Arabic Manuscripts in the
Yale University Library, New Haven, 1956; pertsch; TS; Vollers, V., Islamischen
christlich-orientalischen jüdischen und samaritanischen Handschriften, Leipzig,
1975; Witkam, J. J., Catalogue of Arabic Manuscripts, Leiden, 1985.
محسن ناجی نصرآبادی