اِبْنِ وَزَّان، ابوالقاسم ابراهیم بن عثمان (د 10 محرم 346ق/14 آوریل 957م)، نحوی. ادیب و لغت‌شناس (زبیدی، 247). وی احتمالاً در قیروان تولد یافته است، در دوران جوانی در علم نحو و لغت به گونه‌ای پیشرفت کرد که استادش ابومحمد عبداللـه بن محمد (د 308ق) پاسخ بسیاری از سؤالات را بر عهدۀ او می‌گذاشت و به برتری وی بر خویشتن معترف بود (همانجا؛ قفطی، 1/173). ابوعلی قالی نیز از جمله استادان اوست که چون به اندلس سفر کرد (پس از 330ق) و در قیروان اقامت گزید، ابن وزّان شرح غریب الحدیث ابوعبید هروی را نزد او خواند و از گنجینۀ دانش وی بهره برد (زبیدی، همانجا). وی حافظه‌ای بسیار قوی داشت. در آغاز، کتاب سیبویه و آثار فراء را حفظ کرد. سپس کتابهای مصنف الغریب ابوعبید قاسم بن سلام (د 224ق)، اصلاح المنطق ابنِ سکّیت، کتاب العین خلیل و بسیاری دیگر از کتابهای لغت را به حافظه سپرد (همانجا؛ یاقوت، 1/203).
زبیدی در ستایش وی گوید: «شاید در علم لغت و نحو هیچ‌کس به مقام او نرسیده باشد». سپس می‌افزاید: «این امر دست کم در زمان خود وی مسلم است». آنگاه توانایی او را در استنباط مسائل نحوی و لغوی می‌ستاید (ص 247-248).
این ویژگیها موجب شده بود که برخی مقام وی را از بزرگانی چون مازنی، ابن سکیت، مُبَّرد، ثعلب و ابن نحّاس برتر بدانند (نک‌ : همو، 247) و از او به عنوان «شیخ مغرب در نحو و لغت» یاد کنند (ذهبی، 2/73؛ ابن فرحون، 1/278). وی در نحو به روش اهل بصره تمایل داشت، هرچند که از روش کوفیان نیز آگاه بود (زبیدی، همانجا). ابن وزان با همۀ تبحّری که در علوم شعر و لغت داشت ــ جز در اواخر عمر (همانجا، یاقوت، 1/204) ــ به سرودن شعر نپرداخت و چندان دوست نداشت که به شاعری مشهور و متصف شود (زبیدی، 248). روایتی که زبیدی در تقطیع شعر از او نقل کرده، نشان‌دهندۀ چیره‌دستی وی در علم عروض است (همانجا). یاقوت اشاره می‌کند که ابن وزان تألیفاتی داشته، اما کسی کتابی به او نسبت نداده است (همانجا). احتمالاً قول زبیدی آنجا که می‌گوید: «لهُ اوضاعٌ فی النحو و اللغه» موجب شده است که یاقوت او را صاحب تألیفات بداند. اما به گمان ما مراد زبیدی آن است که وی در این دو علم، نظریات خاصی داشته که خود او به برخی از آنها اشاره کرده است (زبیدی، همانجا).
مآخذ: ابن فرحون، ابراهیم بن علی، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1394ق/1974م؛ ذهبی، محمد بن احمد، العبره، به کوشش محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت، 1405ق/1985م؛ زبیدی، محمدبن حسن، طبقات النحویین و اللغویین، قاهره، 1973م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1950م؛ یاقوت، ادبا.
رضوان مساح