اِبْنِ وافِد، ابوالمُطرف عبدالرحمن بن محمد عبدالکبیر بن یحیی بن وافد لَخمی (389-467ق/999-1075م)، پزشک و داروشناس اندلسی. وی که از خاندانی اشرافی برخاسته بود، در طُلَیطُله و قُرطبه به فراگیری آثار طبیبان و حکیمان یونانی از جمله جالینوس و ارسطو پرداخت و در طب و داروشناسی چیره دست شد (صاعد اندلسی، 195-196؛ ابن ابار، 3/551). او در زمان حکمرانی مأمون بن ذی النون (429-467ق) در طلیطله می‌زیست و در بارگاه او مقام و منزلتی یافته بود (ابن ابی اصیبعه، 2/49؛ گنثالث، 467-468). از استادان او در طب تنها ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوی شناخته شده است (ابن ابار، همانجا).
وی در کشاورزی و گیاه‌شناسی نیز دست داشت، چنانکه باغ مشهور سلطان در طلیطله زیر نظر او احداث شد (همانجا). در غالب منابع دربارۀ شیوۀ طبابت او چنین آمده است که وی به روشهای تغذیه بیش از تجویز دارو گرایش داشته است. به گفتۀ صاعد اندلسی که معاصر وی بوده است، او در میان داروها نیز آنچه را ساده‌تر بود، بر داروهای مرکب ترجیح می‌داد و در ترکیب داروها نیز به حداقل بسنده می‌کرد (ص 196؛ نیز نک‌ : قفطی، 226؛ ابن ابی اصیبعه، همانجا).
آثار ابن وافد که از دیرباز در اروپا شهرت داشت، اینهاست: 1. الادویه المفرده، مهم‌ترین و مشهورترین تألیف طبی اوست که به گفتۀ صاعد اندلسی همۀ آموزشهای طبی دسقوریدس و جالینوس را در بر می‌گرفته و مؤلف 20 سال از عمر خود را بر سر تألیف و تدوین آن گذاشته است (ص 195-196). ترجمه و تلخیصی از این اثر به زبان لاتین توسط گراردوس کرمونایی انجام گرفته و بارها در سده‌های میانه در اروپا به چاپ رسیده است (الیس، 77؛ سارتن، I/728؛ میلی، 183). ترجمه‌هایی از این کتاب به زبانهای عبری و کاتالان در دست است (نصر، GAL, I/638; I/306). بخشی از متن عربی این کتاب نیز موجود است (همانجا)؛ 2. تدقیق النظر فی علل حاسه البصر (ابن ابی اصیبعه، همانجا؛ ESC2, II/111)؛ 3. التذکره. نسخه‌ای از آن در لیدن موجود است (ورهووه، 131)؛ 4. مجربات فی الطب (ابن ابی اصیبعه، همانجا)؛ 5. مجموع فی الفلاحه (ابن ابار، همانجا؛ دربارۀ این کتاب و ترجمۀ آن به زبان کاستیلی، نک‌ : میلاس و الیکروسا، 281-332؛ گارثیا گومث، 127-146؛ نصر، I/306-307)؛ 6. المغیث (ابن ابی اصیبعه، همانجا)؛ 7. الوسادفی الطب (ابن ابار، ابن ابی اصیبعه، همانجاها). نسخه‌ای از این کتاب که غزیری عنوان آن را به اشتباه الرشاد ضبط کرده (ESC1, I/272)، در کتابخانۀ اسکوریال موجود است (ESC2, II/41)؛ 8. کتابی دربارۀ خواص درمانی گرمابه به وی نسبت داده‌اند که ترجمۀ لاتین آن در ونیز (1553م) به چاپ رسیده است (میلی، همانجا).
مآخذ: ابن ابار، محمدبن عبداللـه، التکلمه لکتاب الصله، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، 1882م؛ ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق/1882م؛ صاعد اندلسی، طبقات الامم، به کوشش حیاه بوعلون، بیروت، 1985م؛ قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیک، 1903م؛ گنثالث پالنثیا، آنخل، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمۀ حسین مؤنس، قاهره، 1955م؛ نیز:
Ellis, A. G. Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London, 1967, vol. I; ESC1; ESC2; GAL, García Gómez, Emilio, »Sobre agricultura arábigoandaluza«, Al-Andalus, Madrid/Granada, 1945, vol. X; Meili, Aldo, La science arabe, Lieden, 1966; Millás Vallicrosa, José M., »La traducción castellana del tratado de agricultura«, Al-Annotated Bibliography of Islamic Science, ed. William Chittick, Tehran, 1975; Sarton, George, Introduction to the History of Sxience, Baltimore, 1927; Voorhoeve.
زهرا یمینی قائشی