اِبْن نوحِ سیرافی، ابوالعباس احمدبن علی بن محمدبن احمد ابن عباس بن نوح، محدث،
رجالشناس و فقیه امامی در سدههای 4 و 5ق/10 و 11م. علت انتساب وی به سیراف (از
شهرهای فارس) همچون دیگر جزئیات زندگی وی روشن نیست، ولی در منابع تصریح شده که در
بصره اقامت داشته است (نجاشی، 86؛ طوسی، الفهرست، 37). به هر حال با بررسی اسانید
روایات او میتوان به اطلاعاتی کلی در خصوص زندگی او دست یافت. اگر در مورد روایت
مستقیم ابن نوح از محمدبن بحر رُهنی سجستانی (د پیش از 330ق) به سبب فاصلۀ زمانی
طولانی (نزدیک به 80 سال) میان مرگ آن دو (نک : نجاشی، 384؛ قس: ابن حجر، 5/89) و
نیز در مورد استماع وی از احمدبن حمدان قزوینی در 342ق به جهت احتمال افتادگی واسطه
(نک : طوسی، رجال، 449؛ قس: نجاشی، 373)، تردید روا داریم، باز استماع او از
ابوعبداللـه محمدبن احمد صفوانی در 352ق در بصره و مکاتبه با حسین بن علی بزوفری در
همان سال (همو، 59) میتواند در تخمین دورۀ زندگی وی به کار آید.
ابن نوح براساس سندی در الغیبۀ طوسی (ص 240) برای تحصیل و استماع حدیث سفری به مصر
داشته است. همچنین از برخی محدثان مقیم بغداد، مانند ابوغالب زراری، ابن قولویۀ قمی
و ابن داوود قمی که هر سه در 368ق درگذشتهاند، ظاهراً بهطور مستقیم روایت کرده
است (نجاشی، 302، 344، 385). نجاشی که احتمالاً وی را در بصره ملاقات کرده است، ضمن
توثیق و تأکید بر اتقان وی در روایت، او را فقیهی بصیر به حدیث خوانده و از وی به
«استاذنا» و «شیخنا» تعبیر کرده و چنانکه از عبارتش بر میآید از او بهرۀ علمی
بسیار برده است (ص 86). همو در مواردی دیگر (ص 82، 373، جم( به ذکر نظرات رجالی
ابن نوح پرداخته و او را مورد اعتماد دانسته است. طوسی نیز با اینکه تصریح میکند
که ابن نوح را از نزدیک نددیه بوده، نقل کرده که وی در مسائل کلامی دارای
نقطهنظرهایی خاص همچون قول به رؤیت خداوند بوده است؛ با این حال همو ابن نوح را در
حدیث «واسع الروایه» خوانده و توثیق کرده است (رجال، 456، الفهرست، 37). از مشایخ
ابن نوح باید محمدبن علی ابن بابویهقمی، حسن ابن حمزۀ طبری، احمدبن محمد بن یحیی
عطار، ابوالحسن علی بن بلال مهلبی، محمدبن علی بن فضل بن تمام، احمدبن ابراهیم بن
ابی رافع، احمدبن جعفربن سفیان بزوفری، حسین بن علی ابن بابویۀ قمی و نیایش محمدبن
احمدبن عباس را نیز نام برد (نجاشی، 59-60، 112، 131، 283؛ طوسی، رجال، 508،
الغیبه، 226). از میان شاگردان و روایتکنندگان وی به غیر از نجاشی میتوان از حسین
بن ابراهیم قمی یاد کرد که طوسی به واسطۀ او از ابن نوح روایت میکند (همان، 178،
جم(. تاریخ درگذشت وی دانسته نست، ولی به نظر میآید که در 408ق، سال ورود طوسی به
بغداد، هنور در قید حیات بوده و تألیف الفهرست طوسی چندان فاصلهای از وفات او
نداشته است (نک : همو، الفهرست، 37).
آثار: ابن نوح آثار بسیاری داشته که اخبار الوکلاء الاربعه یا اخبار الابواب
معروفترین آنهاست. این کتاب مورد استفادۀ بسیار طوسی در الغیبه واقع شده و یکی از
معدود منابعی است که اطلاعات با ارزشی دربارۀ دورۀ غیبت صغری و نواب چهارگانه و نیز
در مورد کسانی که خود را باب امام غایب(ع) میدانستند، به دست میدهد (نک : نجاشی،
87؛ طوسی، الغیبه، 178، جم ؛ نیز نک : ابن طاووس، 521-522، که روایتی از طریق ابن
نوح درخصوص مسائل غیبت نقل کرده است). ابن نوح در این کتاب بیش از هرچیز روایات
مسائل غیبت نقل کرده است). ابن نوح در این کتاب بیش از هرچیز روایات ابن برنیّه هبه
اللـه ابن احمد کاتب را که از شیوخ وی بوده، اساس کار خود قرار داده است (نجاشی،
440؛ قس: طوسی، همان، 226، جم(. از دیگر آثار اوست: التعقیب و التعفیر؛ القاضی بین
الحدیثین المختلفین؛ المصابیح، در ذکر روایتکنندگان هر یک از ائمه(ع) و نیز کتابی
در تکمیل تألیف ابن عقده در خصوص اصحاب امام صادق(ع) که ظاهراً مفصل بوده و مورد
استفادۀ نجاشی قرار گرفته است (نجاشی، 86-87، 137، جم ؛ طوسی، الفهرست، 37؛ برای
آثاری از او در فقه، نک : همانجا).
شایان ذکر است که ابن نوح ضمن وصیتی اجازۀ مورد استفادۀ نجاشی در جای جای رجال
(مثلاً 1402، 112) قرار گرفته است. ظاهراً ابن نوح تألیفی نیز در فهرست آثار امامیه
داشته که نجاشی از آن بهره گرفته و به واسطۀ او بسیاری از آثار سلف را روایت کرده
است، بهطوری که میتوان ابن نوح را یکی از حلقههای مهم در زنجیرههای روایت کتب
پیشین امامیه بهشمار آورد (نک : همو، 26، جم(. طوسی در الفهرست (همانجا) یادآور
شده است که آثار ابن نوح همگی به صورت پیشنویس بوده و از آنها چیزی باقی نمانده
است. با اینهمه، چنانکه پیشتر گفته شد، همو در الغبیه (تألیف ح 447ق) از روایات وی
بهره برده است (مثلاً 215، جم(. اندک بودن اطلاعات دربارۀ ابن نوح موجب شده تا ابن
شهر آشوب در معالم العلماء (ص 22) چیزی بر گفتههای طوسی نیفزاید و حتی علامۀ حلی
(ص 18، 19-20) و ابن داوود حلی (ص 33، 424) جنین تصور کنند که شخص مورد نظر طوسی در
الفهرست و رجال غیر از شخص مذکور در رجال نجاشی است.
مآخذ: ابن حجر احمدبن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1331ق؛ ابن داوود حلی،
الرجال، به کوشش جلالالدین محدث، تهران، 1342ش؛ ابن شهر آشوب، محمد ابن علی، معالم
الهلماء، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1380ق/1961م؛ ابن طاووس، علی بن موسی،
جمال الاسبوع، تهران، 1330ق؛ طوسی، محمدبن حسن، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم،
نجف، 1380ق/1961م؛ همو، الغیبه، نجف، 1385ق؛ همو، الفهرست؛ به کوشش محمدصادق
بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال، به کوشش
محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1381ق/1961م؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، به کوشش موسی
شبیری زنجانی، قم، 1407ق.
حسن انصاری