ِبْنِ نَما،، عنوان افراد خاندانی امامی از عالمان و فقیهان حله که در سده‌های 6-8ق/12-14م می‌زیسته‌اند. نیای بزرگ آنان نما پسر علی بن حمدون رَبَعی بود که با ابوعلی طوسی معاصر بوده است (خوانساری، 2/180؛ امین، 4/156). از پیشینیان این خاندان علی بن علی بن نما را می‌توان نام برد که از حسن بن علی بن حمزۀ اقساسی (د 593ق) روایت کرده و چنانکه از تنبیه ورّام (ص 303-304) بر می‌آید، ابوالحسن علی بن ابراهیم عریضی از وی بهره برده است (نیز نک‌ : افندی، 4/166). دیگر عضو قدیم این خاندان ابوالبقاء هبه اللـه ابن نماست که در نخستین سند کتاب سُلیم بن قیس هلالی (ص 63) از او یاد شده است؛ طبق این سند ابوالبقاء کتاب مذکور را نزد ابوعبداللـه حسین بن احمد بن طحال مقدادی در 520ق در نجف قرائت کرده است. همچنین از المزار مشهدی (ص 646، 774) بر می‌آید که مؤلف آن در 569 و 573ق از ابوالبقاء استفاده برده است. نیز می‌دانیم که پسر وی جعفربن هبه‌ اللـه از راویان او به شمار می‌رود (حرّ عاملی، 2/344). نام‌آورترین افراد اینخاندان اینانند:
1. ابو ابراهیم (یا ابوجعفر) محمدبن جعفربن محمد (هبه اللـه) ابن نما، ملقب به نجیب‌الدین (د ذیحجۀ 6945/ آوریل 1248). از جزئیات زندگی و تحصیل او آگاهی دقیقی در دست نیست. تنها از آن‌رو که سن وی را در هنگام مرگ 80 سال ذکر کرده‌اند (نک‌ : امین، 9/203)، احتمالاً حدود 565ق متولد شده است. از اسناد برخی روایات نیز بر می‌آید که وی از افرادی چون ابوالفرج علی بن سعیدراوندی (ابن طاووس، علی، فتح الابواب، 131، 134)، ابن ادریس حلی (ابن طاووس، عبدالکریم، 48، 72، 87)، محمدبن جعفر مشهدی (همو، 112)، عبدالرؤساء هبه‌ اللـه بن حامد، برهان‌الدین محمد قزوینی و نیز از پدر خود جعفربن نما (مجلسی، 107/47، 52؛ نوری، 3/477) روایت کرده است.
از شاگردان و راویان نجیب‌الدین می‌توان علی ابن طاووس که به گفتۀ خود (الدروع الواقیه، 75) از نجیب‌الدین اجازۀ روایت داشته و نزد او فقه آموخته است، همچنین احمد ابن طاووس، ابن علقمی وزیر، محقق حلی، سدیدالدین یوسف بن علی حلی، یحیی بن سعید حلی و نیز فرزندش جعفر را نام برد (ابن طاووس، عبدالکریم، 48؛ ابن فوطی، 4(1)/332-333؛ حرعاملی، 2/310؛ مجلسی، 105/44، 106/21).
گرچه در منابع گفته شده که وی دارای تألیفاتی بوده است (نک‌ : حرعاملی، همانجا)، اما حتی نام این تألیفات نیز در دست نیست. نجیب‌الدین بنا به قول امین (همانجا) در حله درگذشت و در کربلا به خاک سپرده شد. همو اضافه کرده که ابن علقمی وزیر به رثای او پرداخت.
2. جعفربن محمدبن جعفربن محمد (هبه‌اللـه) ابن نما، ملقب به نجم‌الدین (د ح 680ق/1281م)، از زندگی و استادان وی اطلاع چندانی در دست نیست، جز اینکه نوشته‌اند، از یحیی بن سعید حلی و نیز از پدر خود نجیب‌الدین محمدبن جعفر روایت کرده است (مجلسی، 106/21؛ افندی، 1/111).
در میان شاگردان و روایت‌کنندگان از وی باید علامۀ حلی و نیز برادر خودش نظام‌الدین احمد را نام برد (خوانساری، 2/179-180؛ نوری، 3/443). محمدبن حسن بن محمدبن مهتدی نیز در 670ق از او اجازۀ روایت کرده است (آقابزرگ، 31).
وی شعر نیز می‌سرود و اشعارش دربارۀ پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در برخی منابع، از جمله تألیفات خود او نقل شده است (نک‌ : امین، 4/157).
آثار: مُثیرالاحزان و منیرسبل الاشجان، در شرح مقتل امام حسین(ع) و یاران آن حضرت. این کتاب در 1318ق به صورت سنگی همراه باقره العین فی اخذ ثارالحسین(ع) در تهران؛ در 1326ق همراه با مقتل ابومخنف و اللهوف علی ابن طاووس در بمبئی؛ در 1369ق با مقدمه‌ای از عبدالمولی طریحی در نجف و اخیراً در قم (1406ق) به کوشش مؤسسۀ امام مهدی(ع) به چاپ رسیده است. افندی (همانجا) احتمال داده که التهاب نیران الاحزان عنوان دیگر مثیرالاحزان باشد، ولی باتوجه به اطلاعاتی که فیض کاشانی در خصوص کتابی با این نام داده (نک‌ : علم الیقین، 2/632، المحجه البیضاء، 1/236)، در گفتۀ افندی باید تردید کرد. اثر دیگر وی رساله‌ای است با عنوان شرح الثار فی احوال المختار، که علامۀ مجلسی آن را در بحارالانوار (45/346-387) آورده است. خوانساری (2/179) کتاب دیگری با عنوان منهج الشیعه فی فضائل وصیّ خاتم الشریعه نیز به وی نسبت داده است. نجم‌الدین ابن نما، به گفتۀ ابن فوطی، در ذم برادرش علم‌الدین اسماعیل مقامه‌ای مشتمل بر نثر و نظم انشا کرده و نسخه‌ای از آن را به خط خویش برای ابن فوطی ارسال داشته است (4(1)ژ570).
مآخذ: آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، قرن 7، به کوشش علی نقی منزوی، بیروت، 1392ق/1972م؛ ابن طاووس، عبدالکریم بن احمد، فرحه الغری، نجف، 1368ق؛ ابن طاووس، علی بن موسی، الدروع الوافیه، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ همو، فتح‌الابواب، به کوشش حامد خفّاف، بیروت، 1409ق/1989م؛ ابن فوطی، عبدالرزاق ابن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، 1403ق/1983م؛ حر عاملی، محمدبن حسن، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، 1385ق؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، 1351ش؛ سلیم بن قیس هلالی، کتاب، بیروت، دارالفنون؛ فیض کاشانی، مولی محسن، علم الیقین، قم، 1400ق؛ همو، المحجه البیضاء، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1383ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/1983م؛ مشهدی، محمدبن جعفر، المزارالکبیر، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، 1321ق؛ ورام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر، قم، 1375ق.
بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث