اِبْنِ نُجَیم، زین‌الدین (یا زین‌العابدین یا زین) بن ابراهیم (926-970ق/1520-1563م)، فقیه حنفی مصری. نجیم نام یکی از اجداد وی بوده است (تمیمی، 3/275). ابن نجیم نزد مشایخ مشهور آن زمان در قاهره که موطن او بود (ابن نجیم، الاشباه، 11)، به فراگیری علوم، به‌ویژه فقه پرداخت. از جمله مشایخ او می‌توان از ابن قطلوبُغا (ابن عماد، 8/358)، شرف‌الدین بلقینی و شهاب‌الدین این شلبی نام برد. به تصوف نیز گرایش داشت و شیخ او در تصوف سلیمان خضیری بود. مدت 10 سال با عبدالوهاب شعرانی در ارتباط بود و در 953ق در سفر حج او را همراهی کرد (غزی، 3/154). مدتی در مدرسۀ صرغتمشیه به تدریس اشتغال داشت (ابن نجیم، رسائل، 7). از شاگردان وی می‌توان به برادرش سراج‌الدین عمر و نیز محمد علمی اشاره نمود (غزی. همانجا؛ محبی، 3/206). با تأمل در مقدمۀ پسرش بر رسائل او (صص 6-7) و همچنین نگاهی گذرا به مقدمه‌های خود ابن نجیم بر رساله‌هایش، آشکارا فهمیده می‌شود که وی در زمان خویش مرجعی مهم برای پاسخ به اشکالات و سؤالات فقهی بوده و آثارش نیز در آن عصر جزو منابع مهم فقه به شمار می‌رفته است (نک‌ : غزی، همانجا؛ حموی، 1/5-6). ابن نجیم در قاهره وفات یافت و کنار مرقد حضرت سُکَینه به خاک سپرده شد (محبی، 3/207).
آثار:
الف ـ چاپی: 1. الاشباه والنظائر، در فقه حنفی. این کتاب به دفعات در هند و مصر و دیگر جاها به چاپ رسیده است و از جدیدترین آنها می‌توان به چاپ 1388ق/1969م قاهره به کوشش عبدالعزیز وکیل، و چاپ 1403ق/1983م دمشق به کوشش محمد مطیع حافظ اشاره نمود. حافظ در مقدمۀ خود (ص 10-14)، 27 شرح و تعلیق و حاشیه و تبویب بر این اثر معرفی کرده که خود حکایت از اهمیت کتاب به عنوان یکی از آثار متأخر فقه حنفی دارد؛ 2. البحرالرائق، که شرحی است بر کنزالدقائق عبداللّه‌بن احمد نسفی. به گفتۀ تمیمی این کتاب از مفصل‌ترین تألیفات ابن نجیم بوده که مرگ او فرصت اتمام آن را نداده است (3/276). اولین چاپ آن در 1311ق/1893م در قاهره انجام گرفته است. کتاب مذکور در 1323 و 1334ق در همانجا تجدید چاپ شده است؛ 3. فتح‌الغفار فی شرح‌المنار، که در 1355ق/1936م در 2 جلد در قاهره به چاپ رسیده است؛ 4. الفوائدالزینیّه فی فقه‌الحنفیه، پس از درگذشت ابن نجیم، به همت فرزندش تنظیم و نام‌گذاری شده است. این اثر در 1244ق در کلکته منتشر شد. ضمناً مجموعه‌ای از فتاوی ابن نجیم تحت عنوان الفتاوی‌الزینیّه در حاشیۀ الفتاوی‌الغیاثیه در 1323ق در مصر به چاپ رسیده است. در 1290ق/1873م نیز این مجموعه در استانبول به چاپ رسید که در 1400ق با افزودن 3 رسالۀ دیگر به کوشش خلیل‌المیس در بیروت تجدید چاپ شد.
ب ـ خطی: 1. السیاسه‌الشرعیه. نسخه ای از آن در کتابخانه ازهریه موجود است (ازهریه، 3/51)؛ 2. شرح (حاشیه علی) جامع‌الفصولین، که نسخه‌های آن در موصل (احمد، 5/190) و لیدن (ورهووه، 92) یافت می‌شود؛ 3. کفاره صوم‌الشیخ‌الفانی. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه موجود است (ظاهریه، 2/113)؛ 4. لب‌الاصول، که خلاصه‌ای است از تحریرالاصول ابن همام (ابن عماد، همانجا) و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ توپکاپی (TS، شم‌ 3332) محفوظ است. علاوه بر اینها تعلیقی بر کتاب الهدایۀ مرغینانی به وی نسبت داده شده است (ابن عماد، همانجا). گفتنی است که در برخی منابع کتاب شناختی بین زین‌الدین و برادرش عمر (د 1005ق)، مؤلف النهرالفائق فی شرح کنزالدقائق، خلط شده است (مثلاً نک‌ : کوپریلی، 2/230؛ GAL, S, II/425).

مآخذ: ابن عماد، عبدالحی، شذرات‌الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن نجیم، الاشیاء و النظائر، به کوشش محمد مطیع حافظ، دمشق، 1403ق/1983م؛ همو، رسائل، به کوشش خلیل‌المیس، بیروت، 1400ق/1980م؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه‌الاوقاف العامه فی‌الموصل، عراق، 1397ق/1977م؛ ازهریه، فهرست؛ تمیمی، تقی‌الدین ابن عبدالقادر، الطبقات‌السنیه، به کوشش عبدالفتاح حلو، ریاض، 1403ق/1983م؛ حافظ، محمد، مطیع، مقدمه بر الاشیاء (نک‌ : ابن نجیم در همین مآخذ)؛ حموی، احمدبن محمد، غمز عیون‌البصائر، بیروت، 1405ق/1985م؛ سرکیس، یوسف‌الیان، معجم‌المطبوعات العربیه والمعربه، قاهره، 1346ق/1928م؛ ظاهریه، خطی (فقه حنفی)؛ غزی، نجم‌الدین، الکواکب‌السائره، به کوشش جبرائیل سلیمان جیور، بیروت، 1959م؛ کوپریلی، خطی؛ محبی، محمدامین، خلاصه‌الاثر، قاهره، 1284ق؛ المیس، خلیل، مقدمه بر رسائل (نک‌ : ابن نجیم در همین مآخذ)؛ نیز:

GAL, GAL, S; Voorhoeve.
مهدی سلماسی