اِبْنِ ناصِرْالدّین، ابوعبداللّه محمدبن ابی‌بکربن عبداللّه‌بن محمد قیسی، ملقب به شمس‌الدین (777-842ق/1375-1438م)، مؤلف و عالم شافعی دمشقی. وی در دمشق تولد و نشأت یافت (ابن‌فهد؛ 317؛ ابن‌عماد، 7/243). حدیث و فقه و قرآن را نزد جمعی از مشایخ شام و مکه از جمله داوودبن احمد بقاعی، سراج‌الدین بلقینی، صلاح‌الدین اقفهسی و جمال‌الدین لبن‌ظهیره فرا گرفت (ابن‌فهد، 317-319؛ سخاوی، 8/103). نام نزدیک به 60 تن از مشایخ او در لحظ الالحاظِ ابن‌فهد مکی (همانجا) و مقدمۀ توضیح المشتبه (عرقسوسی، 1/56-62) ذکر شده است. از مهم‌ترین راویان ابن‌ناصرالدین می‌توان به ابن‌حجر عسقلانی، علاءالدین مرداوی و ابن‌فهد مکی اشاره کرد (ابن‌فهد، 322؛ سخاوی، 8/103، 106، نیز نک‍ : ممدوح، 24). وی چندان در مراتب علمی ارتقا یافت که در 837ق به ریاست مشایخ دارالحدیث اشرفیۀ دمشق تعیین شد (ابن‌فهد، 319). بزرگانی چون ابن‌حجر عسقلانی و برهان‌الدین حلبی مقام علمی او را ستوده‌اند (نک‍ : سخاوی، 8/105-106). ابن ناصرالدین به مکه، مدینه، بعلبک و حلب مسافرت نمود و در برخی از این سفرها شاگردش ابن‌فهد وی را همراهی می‌کرد (ابن‌ناصرالدین، 38؛ سخاوی، 8/103). ابن ناصرالدین در تاریخ نیز دست داشته است (ابن‌فهد، همانجا؛ قس: ابن‌طولون، 37). از ویژگیهای او، طرفداری از ابن‌تیمیه است، چنانکه در پاسخ کسانی که ابن‌تیمیه را کافر و اهل بدعت می‌دانستند، ردیّه‌ای نوشت که موجب شد برخی چون علاءالدین بخاری بر ضدّ او برخاسته، نزد سلطان شکایت برند (سخاوی، 8/104-105؛ نیز نک‍ : کوثری، 321، به نقل از الریاض الیانعه). شاید به همین دلیل بود که افکار عمومی بر ضدّ او برانگیخته شد و در یکی از روستاهای دمشق به قتل رسید و در گورستان باب‌الفرادیس به خاک سپرده شد (ابن‌فهد، 322).
آثار:
الف ـ چاپی: 1. الاعلام بما وقع فی مشتبه الذهبی من الاوهام، که به گفتۀ محمود سعید ممدوح (ص 20) به چاپ رسیده، و برگرفته از کتاب توضیح المشتبه است؛ 2. بردالاکباد عن (عند) فقدالاولاد، که در 1304ق/1887م و 1332ق/1913م در قاهره و در 1893م در لاهور به چاپ رسیده است؛ 3. الترجیح لحدیث صلاه التسبیح، این کتاب به کوشش محمود سعید ممدوح در 1985 و 1988م در بیروت منتشر شده است؛ 4. توضیح المشتبه، ذیل و شرحی است بر المشتبه ذهبی که به کوشش محمدنعیم عرقسوسی در 1986م در بیروت به چاپ رسیده است؛ 5. الردالوافر علی من زعم ان من سمّی ابن‌تیمیه شیخ‌الاسلام کافر. این اثر در 1329ق در مصر و در 1393ق در بیروت به کوشش محمدزهیر شاویش به چاپ رسیده است.
ب ـ خطی: 1. اتحاف السالک برواه الموطأ عن مالک (ظاهریه، حدیث، 123)؛ 2. احادیث سته فی معان سته من طرق رواه سته عن حفاظ سته من مشایخ الائمه السته بین مخرجیها و بین رواتها سته (همانجا)؛ 3. الاخبار بوفاه المختار (ظاهریه، تاریخ، 2/32-33؛ آربری، شم‍ 3296(5))؛ 4. اسانیدالکتب السته و غیرها (ظاهریه، حدیث، همانجا)؛ 5. بدیعه‌البیان عن موت الاعیان علی‌الزمان. این اثر ارجوزه‌ای است که ابن‌ناصرالدین در آن شرح حال حفاظ را تا عصر خود به ترتیب زمانی به نظم درآورده است (نعیمی، 1/42) و نسخه‌های متعددی از آن موجود است که از آن میان می‌توان به نسخه‌ای در تونس (منصور، 418) و نسخه‌ای در موزۀ بریتانیا، به شمارۀ 369 (کاتالوگ ، 127) اشاره کرد؛ 6. التبیان، شرح بدیعه البیان (جامعه، 2 (1)/123؛ TS، شم‍ 6457)؛ 7. جامع الآثار فی مولد النبی ... (ظاهریه، تاریخ، 2/639؛ آلوارت، شم‍ 6547(11))؛ 8. السراج الوهاج فی ازدواج المعراج (ظاهریه، همان، 2/302)؛ 9. سلوه الکئیب بوفاه الحبیب (ظاهریه، حدیث، 124). در منابع، بجز آنچه ذکر شد، آثار دیگری نیز به ابن‌ناصرالدین نسبت داده‌اند (نک‍ : ابن‌فهد، 320-322؛ سخاوی، همانجا؛ عرقسوسی، 68-77؛ ممدوح، 20-23).

مآخذ: ابن‌طولون، محمد، اعلام الوری، به کوشش محمداحمد دهمان، دمشق، 1383ق/1964م؛ ابن‌عماد حنبلی، عبدالحی‌بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن‌فهد مکی، محمد، لحظ الالحاظ، ذیل تذکره‌الحفاظ ذهبی، بیروت، 1347ق؛ ابن‌ناصرالدین، محمدبن عبداللّه، الترجیح لحدیث صلاه‌التسبیح، به کوشش محمود سعید ممدوح، بیروت، 1409ق/1988م؛ جامعه، خطی؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوءاللامع، قاهره، 1354ق؛ ظاهریه، خطی (تاریخ)، ریان؛ همان (حدیث)؛ عرقسوسی، محمدنعیم، مقدمه بر توضیح المشتبه ابن‌ناصرالدین، بیروت، 1986م؛ کوثری، تعلیقات لحظ الالحاظ (نک‍ : ابن‌فهد در همین مآخذ)؛ ممدوح، محمودسعید، مقدمه بر الترجیح (نک‍ : ابن‌ناصرالدین در همین مآخذ)؛ منصور، عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبه‌الاحمدیه بتونس، بیروت، 1388ق/1969م؛ نعیمی، عبدالقادربن محمد، الدارس، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، 1367ق/1948م؛ نیز:

Ahlward; Arberry; Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur, London, 1846; TS.
مهدی سلماسی