اِبْن‌ِ مُقَدَّم‌، شمس‌الدين‌ محمد بن‌ عبدالملك‌ بن‌ مقدم‌ (د 583 يا 584ق‌/1187 يا 1188م‌)، فرمانده‌ سپاه‌ و صاحب‌ منصب‌ِ دولت‌ اتابكان‌ِ شام‌ (نوريه‌) و ايوبى‌، والى‌ دمشق‌ در عهد اتابكان‌، والى‌ بعلبك‌ و نايب‌الحكومة دمشق‌ در دولت‌ ايوبى‌ و از رزمندگان‌ جنگهاي‌ صليبى‌. هنگامى‌ كه‌ پدرش‌ دژبان‌ قلعة سِنجار بود (ابن‌ اثير، 11/140؛ ابن‌ فرات‌، 4(1)/99)، فنون‌ نظامى‌ و فرماندهى‌ را آموخت‌ به‌ گونه‌اي‌ كه‌ در غيبت‌ پدر جانشين‌ او مى‌شد (ابن‌ اثير، همانجا). در 544ق‌ كه‌ نورالدين‌ محمود بن‌ زنگى‌ (حك 541 -569ق‌/1146-1173م‌) قلعة سنجار دست‌ يافت‌، محمد به‌ سپاه‌ او پيوست‌ و در سلك‌ فرماندهان‌ سپاه‌ وي‌ درآمد و همراه‌ او به‌ دمشق‌ رفت‌ (همانجا).
پس‌ از درگذشت‌ نورالدين‌ محمود، ابن‌ مقدم‌ با فرزند نابالغ‌ او اسماعيل‌، ملقب‌ به‌ ملك‌ صالح‌، بيعت‌ كرد (ابن‌ جوزي‌، 8(1)/324؛ ابن‌ كثير، 12/258). اسماعيل‌ بيش‌ از 11 سال‌ نداشت‌ (ابن‌ اثير، 11/405) و مملكتش‌ در معرض‌ هجوم‌ فرنگيان‌ صليبى‌ و فرمانروايان‌ محلى‌، خاصه‌ سيف‌الدين‌ غازي‌ ثانى‌ (حك 565 -576ق‌) فرمانرواي‌ موصل‌ و سعدالدين‌ گُمُشتكين‌، والى‌ حلب‌ بود. گمشتكين‌ خود را نايب‌ الحكومة مملكت‌ مى‌شمرد و سيف‌الدين‌، با بهره‌گيري‌ از آشفتگى‌ اوضاع‌ شام‌، بخش‌ عظيمى‌ از سرزمينهاي‌ شمال‌ سوريه‌، از جمله‌ جزيره‌ را به‌ قلمرو خود منضم‌ كرده‌ بود (رانسيمان‌، ؛ II/398-399 ابن‌ اثير، همانجا؛ ابن‌ عديم‌، 3/11-14).
ابن‌ مقدم‌ براي‌ حفظ دولت‌ و ادارة امور مملكت‌ ملك‌ صالح‌، با تنى‌ چند از بزرگان‌ و دولتمردان‌ِ نوري‌، از جمله‌ قاضى‌ كمال‌الدين‌ شهر زوري‌، هم‌ پيمان‌ شد (ابن‌ جوزي‌، همانجا) و خود فرماندهى‌ سپاه‌ و تربيت‌ و ولايت‌ امر ملك‌ صالح‌ را برعهده‌ گرفت‌ (ابن‌ اثير، ابن‌ جوزي‌، همانجاها؛ ابن‌ خلدون‌، 5(3)/564، 635؛ ابن‌ عديم‌، 3/12). آنگاه‌ به‌ دفع‌ دشمنان‌ خارجى‌ و رفع‌ توطئه‌هاي‌ داخلى‌ پرداخت‌. نخست‌، آشوب‌ آمالريك‌ اول‌، فرمانرواي‌ صليبيان‌ را فرو نشاند (ابن‌ اثير، 11/408؛ ابن‌ جوزي‌، همانجا؛ ابن‌ خلدون‌، 5(3)/566؛ رانسيمان‌، همانجا)، سپس‌ توطئه‌هاي‌ داخلى‌، خاصه‌ ادعاي‌ گمشتكين‌ را خنثى‌ كرد. از اين‌ رو، شمس‌الدين‌ على‌ بن‌ دايه‌، از رجال‌ حلب‌ را به‌ جاي‌ گمشتكين‌ منصوب‌ كرد (ابن‌ عديم‌، 3/4). آنگاه‌ به‌ اتفاق‌ رأي‌ِ امراي‌ دمشق‌ و در حضور گمشتكين‌ بر آن‌ شد كه‌ ملك‌ صالح‌ را به‌ حلب‌ بفرستد و شمس‌الدين‌ على‌ دايه‌ را نيز به‌ اتابكى‌ و ولايت‌ امر او منصوب‌ داشت‌، اما گمشتگين‌ و يارانش‌ در راه‌ پيمان‌ شكستند و ياران‌ شمس‌الدين‌ على‌ را به‌ بند كشيدند و خود سر رشتة كارها را به‌ دست‌ گرفتند (همانجا؛ ابن‌ اثير، 11/415). ابن‌ مقدم‌ و امراي‌ دمشق‌، از قدرت‌ يافتن‌ گمشتكين‌ به‌ هراس‌ افتادند و از سيف‌الدين‌ غازي‌ ياري‌ خواستند و او را به‌ تسخير دمشق‌ دعوت‌ كردند، اما او، از بيم‌ نيرنگ‌ آنان‌، نپذيرفت‌ (همانجا). ابن‌ مقدم‌ و امراي‌ دمشق‌ از هم‌ پيمانى‌ سيف‌الدين‌ غازي‌ و ملك‌ صالح‌ و انتقام‌كشى‌ آنان‌ از دولتمردان‌ دمشق‌ بيمناك‌ بودند و پناهگاهى‌ امن‌ مى‌جستند؛ پس‌ همراه‌ با بزرگان‌ دمشق‌ به‌ صلاح‌الدين‌ نامه‌ نوشتند و او را به‌ تسخير اين‌ شهر تحريض‌ كردند (ابن‌ اثير، 11/416؛ ابن‌ عديم‌، 3/19؛ ابن‌ خلكان‌، 7/16؛ ابن‌ جوزي‌، 8(1)/326). صلاح‌ الدين‌ به‌ بهانة حفظ مملكت‌ِ ملك‌ صالح‌ و حمايت‌ از او (ابن‌ خلكان‌، همانجا؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، 6/24) به‌ سوي‌ دمشق‌ حركت‌ كرد و در آخر ربيع‌الثانى‌ 570ق‌/27 نوامبر 1174م‌ (ابن‌ تغري‌ بردي‌، همانجا؛ قس‌: ابن‌ كثير، 12/288، كه‌ آخر ربيع‌الاول‌ دانسته‌ است‌؛ ابن‌ خلكان‌، همانجا) بدون‌ برخورد با كمترين‌ مقاومتى‌ آنجا را تصرف‌ كرد (ابن‌ اثير، همانجا؛ ابن‌ عديم‌، 3/19؛ ابن‌ جوزي‌، 8(1)/327؛ ابن‌ خلكان‌، همانجا) و طولى‌ نكشيد كه‌ ديگر ولايات‌ سوريه‌ را نيز زير فرمان‌ خود در آورد.
ابن‌ مقدم‌ در دستگاه‌ صلاح‌الدين‌ اعزازي‌ تمام‌ يافت‌ و صلاح‌الدين‌، به‌ پاداش‌ خدمت‌ او در گشايش‌ دمشق‌، ولايت‌ بعلبك‌ را به‌ او واگذاشت‌ (ابن‌ اثير، 11/450-451؛ ابن‌ خلدون‌، 5(3)/642). ابن‌ مقدم‌ تا 573 يا 574ق‌ بلامنازع‌ بر بعلبك‌ فرمان‌ راند، تا آنكه‌ شمس‌الدوله‌ تورانشاه‌، برادر صلاح‌الدين‌، به‌ اين‌ ولايت‌ چشم‌ دوخت‌ و آن‌ را از برادر طلب‌ كرد (ابن‌ اثير، 11/451؛ ابن‌ جوزي‌، 8(1)/351؛ ابن‌ خلدون‌، 5(3)/643). صلاح‌الدين‌ از ابن‌ مقدم‌ خواست‌ كه‌ بعلبك‌ را واگذارَد، اما ابن‌ مقدم‌ از فرمان‌ او سرپيچى‌ كرد و در قلعة بعلبك‌ متحصن‌ شد. صلاح‌الدين‌ سپاه‌ بر او كشيد و دژ بعلبك‌ را محاصره‌ كرد. ابن‌ مقدم‌ از در تسليم‌ و آشتى‌ برآمد و در قبال‌ قلاع‌ و اقطاعاتى‌، اين‌ شهر را باز پس‌ داد و صلاح‌ الدين‌ آن‌ را به‌ شمس‌الدوله‌ واگذاشت‌ (ابن‌ اثير، ابن‌ جوزي‌، همانجاها؛ ابن‌ كثير، 12/299؛ ابن‌ خلدون‌، همانجا؛ صفدي‌، الوافى‌، 4/39). با اين‌ وصف‌ ابن‌ مقدم‌ همچنان‌ در زمرة نزديكان‌ صلاح‌الدين‌ باقى‌ ماند. چنانكه‌ در 578ق‌، هنگامى‌ كه‌ صلاح‌الدين‌ قصد تسخير رُها را داشت‌ و در راه‌ خبر مرگ‌ برادرزاده‌اش‌ عزالدين‌ فرّحشاه‌، نايب‌ الحكومة دمشق‌ را شنيد، ابن‌ مقدم‌ را به‌ نيابت‌ حكومت‌ دمشق‌ منصوب‌ داشت‌ (ايوبى‌، 104؛ عمادالدين‌، 5/56؛ ابن‌ اثير، 11/491؛ صفدي‌، امراء دمشق‌، 84، 97).
ابن‌ مقدم‌ تا پايان‌ عمر در دستگاه‌ صلاح‌الدين‌ باقى‌ ماند و در كنار او در جنگهاي‌ بسيار، از جمله‌ نبردهاي‌ حطّين‌، عكا، قدس‌ و سواحل‌ (صفدي‌، الوافى‌، همانجا) در 583ق‌/1187م‌ - كه‌ منجر به‌ رهايى‌ قدس‌ از دست‌ فرنگان‌ شد - شركت‌ جست‌. پس‌ از جنگ‌ اخير، ابن‌ مقدم‌ از صلاح‌الدين‌ رخصت‌ حج‌ خواست‌. صلاح‌الدين‌ با اعطاي‌ مقام‌ اميرالحاجى‌ شام‌ او را به‌ مكه‌ روانه‌ كرد. در شب‌ عيد قربان‌، به‌ سبب‌ برافراشتن‌ رايت‌ صلاح‌الدين‌ و طبل‌ كوفتن‌ به‌ نام‌ او (ابن‌ اثير، 11/559؛ ذهبى‌، 3/86؛ صفدي‌، همانجا؛ غسانى‌، 201) يا به‌ سبب‌ قصد شاميان‌ در تقدم‌ ورود به‌ حرم‌ (ابوالفدا، 5/98؛ ابن‌ وردي‌، 2/149) ميان‌ ابن‌ مقدم‌ و اميرالحاج‌ عراقيان‌، طاشتكين‌ كه‌ تنها رايت‌ ناصرالدين‌ الله‌، خليفة عباسى‌ را سزاوار برافراشتن‌ مى‌شمرد (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 6/105؛ عامري‌، 469)، نبرد درگرفت‌. در اين‌ نبرد، ابن‌ مقدم‌ زخم‌ برداشت‌ و روز بعد در منى‌ درگذشت‌ (ابن‌ اثير، 11/560؛ ذهبى‌، صفدي‌، همانجاها؛ يافعى‌، 3/426) و در مقبرة المُعّلى‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ اثير، ابوالفدا، همانجاها). گفته‌اند كه‌ صلاح‌الدين‌ بر مرگ‌ ابن‌ مقدم‌ گريست‌ و حسرت‌ خورد (صفدي‌، همانجا). ابن‌ مقدم‌ را دلاوري‌ خردمند و با حشمت‌ (ذهبى‌، يافعى‌، همانجاها)، سخت‌ كوش‌ در رزم‌، سختگير در امر دين‌ و مُدبّر در ادارة امر (عمادالدين‌، همانجا)، خوانده‌ و از او به‌ نيكى‌ ياد كرده‌اند (ابن‌ اثير، ابوالفدا، همانجاها). از او آثار موقوفاتى‌ چند (ابن‌ تغري‌ بردي‌، همانجا)، از جمله‌ مدرسة مقدميه‌، خانه‌، مسجد و سرايى‌ باقى‌ ماند.
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1370ق‌/1951م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ عديم‌، عمر، زبدة الحلب‌ من‌ تاريخ‌ الحلب‌، به‌ كوشش‌ سامى‌ دهان‌، دمشق‌، 1951م‌؛ ابن‌ فرات‌، محمد، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ محمد شماع‌، بغداد، 1386ق‌/1967م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابوالفدا، المختصر فى‌ اخبار البشر، بيروت‌، 1960م‌؛ ابن‌ وردي‌، عمر، تتمة المختصر فى‌ اخبار البشر، به‌ كوشش‌ احمد رفعت‌ بدراوي‌، بيروت‌، 1389ق‌/1970م‌؛ ايوبى‌، محمد، مضمار الحقائق‌ و سرالخلائق‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ حبشى‌، قاهره‌، 1968م‌؛ ذهبى‌، محمد، العبر، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ هلموت‌ ريتر، بيروت‌، 1381ق‌/1961م‌؛ همو، امراء دمشق‌، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، بيروت‌، 1955م‌؛ عامري‌، يحيى‌، غربال‌ الزمان‌ فى‌ وفيات‌ الاعيان‌، به‌ كوشش‌ محمد ناجى‌ زعبى‌ عمر؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد، البرق‌ الشامى‌، به‌ كوشش‌ رمضان‌ ششن‌، استانبول‌، 1979م‌؛ غسانى‌، ملك‌ اشرف‌، عسجدالمسبوك‌، به‌ كوشش‌ شاكر محمود عبدالمنعم‌، بيروت‌، 1395ق‌/1975م‌؛ يافعى‌، عبدالله‌، مرآةالجنان‌، بيروت‌، 1390ق‌/1970م‌؛ نيز:
, Steven, A History of the Crusades, London, 1965.
محمد هدايى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا