اِبْن‌ِ مَسيحى‌، شهرت‌ چند تن‌ از پزشكان‌ و دانشمندان‌ مسيحى‌ عراق‌ كه‌ در سده‌هاي‌ 6 و 7ق‌/12 و 13م‌ در بغداد مى‌زيستند. از زندگى‌ آنان‌ آگاهى‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌، ليكن‌ مى‌دانيم‌ كه‌ دو تن‌ از آنان‌ از پزشكان‌ دربار الناصرلدين‌ الله‌ عباسى‌ (حك 575 -622ق‌/ 1180- 1125م‌) بوده‌اند (ابن‌ عبري‌، 238).
1. ابوالحسن‌ (ابوالحسين‌) صاعد بن‌ هبةالله‌ بن‌ مؤمل‌ (د ذيحجة 591/ نوامبر 1195)، پزشك‌ دانا به‌ علوم‌ منطق‌ و فلسفه‌. وي‌ از شاگردان‌ ابن‌ تلميذ (د 560ق‌/1165م‌) بود (قنواتى‌، 182) و نزد على‌ ابن‌ عبدالرحيم‌ عصار و عبدالله‌ بن‌ خشاب‌ نحوي‌ و ابن‌ حيا نويسندة برجسته‌، ادبيات‌ فراگرفت‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 1/303). او از نزديكان‌ خليفه‌ الناصر بود و به‌ اين‌ سبب‌ به‌ مقام‌ و ثروت‌ فراوان‌ رسيد (همانجا). تنها اثر طبى‌ به‌ جاي‌ مانده‌ از او الصفوة است‌ كه‌ مشتمل‌ بر طب‌ نظري‌ و عملى‌ است‌ (ابن‌ عبري‌، همانجا). نسخ‌ خطى‌ اين‌ كتاب‌ در بيروت‌ و حلب‌ موجود است‌ ( بستانى‌؛ حداد، 71). گراف‌ اين‌ كتاب‌ را گم‌ شده‌ دانسته‌ و دو اثر ديگر به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌: 1. مقاله‌اي‌ دربارة وحدت‌ و تثليث‌؛ 2. رديّه‌اي‌ بر كليميان‌. نسخه‌هاي‌ خطى‌ اين‌ دو اثر در مجموعة اسباث‌ موجود است‌.
2. ابوالخير ابن‌ مسيحى‌، برادر ابوالحسن‌ ابن‌ مسيحى‌ و از شاگردان‌ ابن‌ تلميذ (ابن‌ عبري‌، 238-239). بنا به‌ گفتة بستانى‌ ابوالخير شاعر نيز بوده‌ و شعرهايى‌ به‌ زبان‌ سريانى‌ از وي‌ برجاي‌ مانده‌ است‌ (4/40). ابن‌ عبري‌ (همانجا) كتاب‌ الاقتضاب‌ را كه‌ تلخيص‌ كليات‌ قانون‌ ابن‌ سينا بوده‌ و نيز انتخاب‌ الاقتضاب‌ را كه‌ تلخيص‌ از كتاب‌ اول‌ است‌، به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ است‌.
ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌ (1/301-302) از پزشكى‌ به‌ نام‌ ابونصر سعيد بن‌ ابى‌الخير بن‌ عيسى‌ ابن‌ مسيحى‌ ياد كرده‌ كه‌ در 598ق‌/1202م‌ در دربار الناصر خليفة عباسى‌، جانشين‌ ابوالخير ابن‌ مسيحى‌ پزشك‌ خليفه‌ شده‌ بوده‌ است‌. وي‌ از برادري‌ِ ابونصر با ابوالحسن‌ صاعد بن‌ هبةالله‌ سخنى‌ نگفته‌، همان‌ دو اثر منسوب‌ به‌ ابوالخير مسيحى‌، يعنى‌ الاقتضاب‌ و انتخاب‌ الاقتضاب‌ را به‌ ابونصر نسبت‌ داده‌ است‌. همة نسخ‌ خطى‌ اين‌ دو كتاب‌، بجز يك‌ مورد، نام‌ ابونصر سعيد بن‌ ابى‌ الخير را برخود دارند و نشانى‌ از نسخه‌اي‌ به‌ نام‌ ابوالخير ابن‌ مسيحى‌ به‌ دست‌ نيامده‌ است‌. از سوي‌ ديگر ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌ (همانجا) از درمان‌ سنگ‌ مثانة خليفه‌ الناصر توسط ابونصر ياد كرده‌ و صفدي‌ نيز همين‌ مطلب‌ را آورده‌ است‌ (15/210-211).
نسخه‌هاي‌ خطى‌ الاقتضاب‌ در برخى‌ كتابخانه‌ها از جمله‌ مجلس‌ شورا (دانش‌ پژوه‌، 2/306) و ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 2/37) موجود است‌. نسخه‌هاي‌ خطى‌ انتخاب‌ الاقتضاب‌ نيز در بسياري‌ از كتابخانه‌ها از جمله‌ ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 473)، پاريس‌ ( بلوشه‌، 4708 )، مونيخ‌ (اَومر، شم و نيز كتابخانة سامى‌ ابراهيم‌ حداد (حداد، 75-77، شامل‌ 4 نسخه‌ كه‌ در يكى‌ از آنها نام‌ مؤلف‌ به‌ صورت‌ نصر سعيد بن‌ ابى‌ الحنين‌ تحريف‌ شده‌ است‌) نگهداري‌ مى‌شود.
3. سبريشوع‌ ابن‌ مسيحى‌ (623 -654ق‌/1226-1256م‌)، اديب‌، شاعر و روحانى‌ مسيحى‌ (گراف‌، همانجا). از زندگى‌ او اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الانباء، به‌ كوشش‌ آوگوست‌ مولر، قاهره‌، 1299ق‌/1882م‌؛ ابن‌ عبري‌، گريگوريوس‌، تاريخ‌ مختصر الدول‌، بيروت‌، 1958م‌؛ بستانى‌؛ حداد، فريد سامى‌، فهرس‌ المخطوطات‌ الطيبة و العربية، حلب‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ دانش‌ پژوه‌ و انواري‌، فهرست‌ كتب‌ خطى‌ كتابخانة مجلس‌ شوراي‌ اسلامى‌، تهران‌، 1359ش‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ براند راتكه‌، بيروت‌، 1399ق‌/1979م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (الطب‌ و الصيدلة)؛ قنواتى‌، جورج‌ شحاته‌، المسيحية و الحضارة العربية، بيروت‌، المؤسسة العربية للدراسات‌ و النشر؛ نيز:
, Joseph, Die arabischen handschriften der K. Hof - und Staatsbibliothek in Muenchen, Wiesbaden, 1970; Blochet; Graf, Georg, Geschichte der christlichen arabischen Literatur, Vatican City, 1947.
شهناز رازپوش‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا