اِبْن‌ِ مَسْعود، ابوعبدالرحمان‌ عبدالله‌ بن‌ مسعود بن‌ غافل‌ (د 32 يا 33ق‌/653م‌)، از اصحاب‌ مشهور پيامبر(ص‌). در برخى‌ منابع‌ نام‌ نياي‌ او را حبيب‌ و حارث‌ نيز ضبط كرده‌اند (ابن‌ هشام‌، 1/254؛ ابن‌ عساكر، 39/4-9؛ قس‌: كلبى‌، 131؛ بلاذري‌، انساب‌، 1/204).
زندگى‌: اصل‌ او از بنى‌ هذيل‌ بود، اما چون‌ پدرش‌ در جاهليت‌ حليف‌ بنى‌ زهره‌ شده‌ بود، او نيز بعدها به‌ «حليف‌ بنى‌ زهره‌» شناخته‌ مى‌شد (ابن‌ هشام‌، 1/366؛ ابن‌ سعد، 3(1)/106). همچنين‌ وي‌ را به‌ سبب‌ آنكه‌ مادرش‌ نيز از صحابه‌ بود (نك: همو، 8/212)، ابن‌ ام‌ عبد مى‌خواندند (بخاري‌، 2/307؛ ابن‌ عساكر، 39/63 -70).
از زندگى‌ او پيش‌ از اسلام‌، آگاهى‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌، ولى‌ گويا شغل‌ چوپانى‌ داشت‌، چنانكه‌ بعدها ابوجهل‌ او را به‌ همين‌ سبب‌ تحقير كرد (واقدي‌، 1/89 -90؛ ابن‌ هشام‌، 2/636). در آغاز دعوت‌ پيامبر(ص‌) بر اثر معجزه‌اي‌ كه‌ از آن‌ حضرت‌ ديد، مسلمان‌ شد (احمد ابن‌ حنبل‌، 1/379، 462؛ ابن‌ عبدالبر، 3/987- 988). به‌ همين‌ جهت‌ از وي‌ به‌ عنوان‌ يكى‌ از نخستين‌ اسلام‌ آورندگان‌ نام‌ برده‌ شده‌ و از قول‌ خود او آمده‌ كه‌ ششمين‌ مسلمان‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ اسحاق‌، 143؛ حاكم‌ نيشابوري‌، 3/313). او نخستين‌ كسى‌ بود كه‌ پس‌ از پيامبر (ص‌)، قرآن‌ را به‌ صداي‌ بلند بر مشركين‌ خواند و آزار ديد (ابن‌ اسحاق‌، 186؛ بلاذري‌، همان‌، 1/162). وي‌ همچنين‌ از نخستين‌ گروه‌ مهاجران‌ به‌ حبشه‌ بود و منابع‌ از دو بار هجرت‌ وي‌ به‌ حبشه‌ ياد كرده‌اند (عروة بن‌ زبير، 105؛ ابن‌ اسحاق‌، 176؛ ابن‌ سعد، 1(1)/137، 3(1)/107).
به‌ هر روي‌ ابن‌ مسعود در بازگشت‌ خود، پس‌ از هجرت‌ پيامبر(ص‌)، به‌ مدينه‌ رفت‌ (همانجا) و پيامبر (ص‌) ميان‌ او و معاذبن‌ جبل‌ (همو، 3(2)/120-121؛ بلاذري‌، همان‌، 1/271) يا زبير بن‌ عوام‌ (ابن‌ هشام‌، 1/505؛ ابن‌ شبه‌، 3/105؛ بلاذري‌، همان‌، 1/270) پيمان‌ برادري‌ برقرار كرد.
وي‌ در جنگ‌بدر شركت‌نمود و ابوجهل‌ را به‌قتل‌آورد و پيامبر(ص‌) در حالى‌ كه‌ از كشته‌ شدن‌ ابوجهل‌ خشنود بود، شمشير او را به‌ ابن‌ مسعود بخشيد (عروة بن‌ زبير، 142-143؛ ابن‌ هشام‌، 1/635 -636، 710-711؛ واقدي‌، 1/89 -91). ابن‌ عباس‌ وي‌ را از معدود ياران‌ پيامبر(ص‌) مى‌داند كه‌ در جنگ‌ اُحد از او جدا نشدند (ابن‌ ابى‌ الحديد، 13/293) و گفته‌اند كه‌ او در بسياري‌ از غزوات‌ پيامبر(ص‌) شركت‌ داشته‌ است‌ (ابن‌ سعد، 3(1)/108). وي‌ بسيار همراه‌ پيامبر(ص‌) بود و آن‌ حضرت‌ را خدمت‌ مى‌كرد (ابن‌ شبه‌، 1/303).
از جزئيات‌ زندگى‌ ابن‌ مسعود، پس‌ از رحلت‌ پيامبر(ص‌) اطلاع‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌. سخنى‌ از او نشان‌ مى‌دهد كه‌ در جنگهاي‌ ردّه‌ در زمان‌ ابوبكر شركت‌ داشته‌ است‌ (بلاذري‌، فتوح‌، 94). طبري‌ نيز خبري‌ را از سيف‌ بن‌ عمر نقل‌ مى‌كند كه‌ در جنگ‌ يرموك‌ محافظت‌ غنايم‌ برعهدة وي‌ بوده‌ است‌ ( تاريخ‌، 1/2095).
در زمان‌ عمر - بنابر خبري‌ كه‌ طبري‌ از سيف‌ نقل‌ مى‌كند - در فتح‌ شام‌ شركت‌ داشت‌ و مدتى‌ در آنجا ساكن‌ بود و گويا به‌ قضا و تعليم‌ قرآن‌ اشتغال‌ داشت‌ (همان‌، 1/2392-2393). همچنين‌ گزارشى‌ در دست‌ است‌ كه‌ از حضور او در مداين‌ و تعليم‌ فقه‌ و قرآن‌ خبر مى‌دهد (يعقوبى‌، 2/129).
در 21ق‌، عمر او را كه‌ در حمص‌ بود، فراخواند و همراه‌ عمار براي‌ نظارت‌ بر بيت‌المال‌ و قضا به‌ كوفه‌ فرستاد (بلاذري‌، همان‌، 269؛ طبري‌، همان‌ 1/2637، 2645-2647). عمر پس‌ از چندي‌ عمار را عزل‌ و مغيرة بن‌ شعبه‌ را به‌ جاي‌ او گمارد كه‌ بلاذري‌ در روايتى‌ علت‌ خشم‌ عمر بر عمار را، مشاجرة او با ابن‌ مسعود مى‌داند (بلاذري‌، انساب‌، 1/168؛ قس‌: طبري‌، همان‌، 1/2645، كه‌ دليل‌ ديگري‌ براي‌ آن‌ ذكر مى‌كند). پس‌ از قتل‌ عمر، ابن‌ مسعود به‌ مدينه‌ آمد و با عثمان‌ بيعت‌ كرد و آنگاه‌ به‌ كوفه‌ بازگشت‌ و مردم‌ را به‌ بيعت‌ با او فراخواند (ابن‌ شبه‌، 3/957؛ بلاذري‌، همان‌، 5/23) و عثمان‌ نيز او را بر منصب‌ خود ابقا كرد و در عراق‌ زمينى‌ به‌ او بخشيد (همو، فتوح‌، 273).
براساس‌ روايت‌ طبري‌ از سيف‌ بن‌ عمر، در همين‌ ايام‌ بين‌ ابن‌ مسعود و سعد بن‌ ابى‌ وقاص‌، والى‌ وقت‌ كوفه‌ كه‌ حاضر نبود وام‌ خود را به‌ بيت‌المال‌ بپردازد، مشاجره‌اي‌ درگرفت‌ و چون‌ خبر به‌ عثمان‌ رسيد، سعد را عزل‌ كرد و بر ابن‌ مسعود خشم‌ گرفت‌ ( تاريخ‌، 1/2811-2813)، اما گزارشهاي‌ ديگري‌ نشان‌ مى‌دهد كه‌ چنين‌ مشاجره‌اي‌ ميان‌ ابن‌ مسعود و وليد بن‌ عقبد كه‌ والى‌ كوفه‌ بوده‌، صورت‌ گرفته‌ است‌ (نك: بلاذري‌، انساب‌، 5/30-31، به‌ نقل‌ از ابومخنف‌؛ ابن‌ عبدربه‌، 4/306- 307). درپى‌ اين‌ درگيري‌ وليد شكايت‌ او را نزد عثمان‌ برد و عثمان‌ كه‌ از ابن‌ مسعود بر آشفته‌ بود، او را به‌ مدينه‌ بازخواند. از فحواي‌ روايات‌ برمى‌آيد كه‌ مردم‌ كوفه‌ خواهان‌ مقاومت‌ ابن‌ مسعود در برابر عثمان‌ بوده‌اند، اما او ترجيح‌ داد كوفه‌ را ترك‌ گفته‌، به‌ مدينه‌ رود (ابن‌ شبه‌، 3/1049؛ ابن‌ عبدالبر، 3/933؛ ابن‌ اثير، اسد، 3/260؛ ابن‌ حجر، الاصابة، 4/130). در مدينه‌ عثمان‌، وي‌ را ناسزا گفت‌ و به‌ قولى‌ دستور داد كه‌ او را به‌ زور از مسجد برانند (بلاذري‌، همان‌، 5/36-37؛ سيدمرتضى‌، 4/281-282، به‌ نقل‌ از واقدي‌). پس‌ از آن‌ ابن‌ مسعود تا 3 سال‌ در مدينه‌ بود و اجازه‌ نداشت‌ از آنجا بيرون‌ رود (بلاذري‌، همان‌، 5/37) و سرانجام‌ حدود 2 سال‌ پيش‌ از كشته‌ شدن‌ عثمان‌ در مدينه‌ وفات‌ يافت‌ (همانجا؛ نيز طبري‌، همان‌، 1/2894؛ ابن‌ عساكر، 39/134- 139). در طول‌ مدتى‌ كه‌ ابن‌ مسعود در مدينه‌ بود، عثمان‌ عطاي‌ او را از بيت‌المال‌ قطع‌ كرد، اما پس‌ از مرگش‌ وصى‌ او زبير بن‌ عوام‌ آن‌ را براي‌ بازماندگانش‌ از عثمان‌ ستاند (بلاذري‌، همانجا، فتوح‌، 461). يكى‌ از علل‌ ناخشنودي‌ عثمان‌ از ابن‌ مسعود، حضور وي‌ در تدفين‌ و نماز بر پيكر ابوذر در رَبَذه‌ است‌ (سيد مرتضى‌، 4/283؛ نيز نك: ابن‌ هشام‌، 2/524؛ واقدي‌، 2/1002؛ خليفة بن‌ خياط، 1/177؛ طبري‌، همان‌، 1/2895-2896).
مآخذ: (پايان‌ مقاله‌). على‌ بهراميان‌

ابن‌ مسعود و علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌ و فقه‌: ابن‌ مسعود در بسياري‌ از مناسبتهاي‌ نزول‌ قرآن‌ شخصاً حضور داشت‌. وي‌ به‌ گفتة خود افزون‌ بر 70 سورة قرآن‌ را از زبان‌ پيامبر(ص‌) فرا گرفته‌ بود (بخاري‌، 3/228؛ مسلم‌، 4/1912؛ نسائى‌، 8/134) و از زمان‌ پيامبر(ص‌) به‌ تعليم‌ قرآن‌ مى‌پرداخت‌. براساس‌ روايتى‌، ابن‌ مسعود يكى‌ از چهارتنى‌ بوده‌ است‌ كه‌ پيامبر(ص‌) فراگرفتن‌ قرآن‌ را از آنان‌ توصيه‌ كرده‌ بود (نك: بخاري‌، 2/307؛ مسلم‌، 4/1913-1914؛ ترمذي‌، 5/674). در روايات‌ ديگري‌ نيز آمده‌ كه‌ قرائت‌ ابن‌ مسعود (ابن‌ ام‌ عبد) با وحى‌ منزل‌ سازگارتر است‌ (نك: ابن‌ ماجه‌، 1/49؛ احمد بن‌ حنبل‌، 1/26؛ ابن‌ سعد، 2(2)/104). وي‌ مدتها در مدينه‌ و كوفه‌، پس‌ از وفات‌ پيامبر(ص‌) نيز به‌ تعليم‌ قرآن‌ اشتغال‌ داشت‌ و حتى‌ برخى‌ از صحابة برجسته‌ چون‌ ابن‌ عباس‌ از او قرآن‌ آموخته‌ و در مواردي‌ از قرائت‌ وي‌ پيروي‌ كرده‌اند (نك: ابن‌ ابى‌ داوود، 55).
قرائت‌، در كوفه‌ شماري‌ از بزرگان‌ تابعين‌ چون‌ اسود بن‌ يزيد، زَرّ ابن‌ حُبيش‌، عبيد بن‌ قيس‌، ابوعبدالرحمان‌ سلمى‌، ابوعمرو شيبانى‌ و زيد بن‌ وهب‌ از محضر او قرائت‌ آموختند و تا چندي‌ قرائت‌ او در كوفه‌ غالب‌ بود (نك: همو، 13-14؛ ابن‌ مجاهد، 66 -67؛ ابن‌ جزري‌، 1/458). براساس‌ حكايتى‌ از اعمش‌ (د 148ق‌)، در اوايل‌ سدة 2ق‌ در كوفه‌ مصحف‌ عثمانى‌ در عرض‌ قرائت‌ ابن‌ مسعود چندان‌ تداول‌ نداشته‌ است‌؛ در حالى‌ كه‌ در طول‌ نيم‌ سده‌ به‌ تدريج‌ جاي‌ قرائت‌ ابن‌ مسعود را گرفته‌، تا آنجا كه‌ در اواسط سدة 2ق‌ تنها عدة اندكى‌ قرائت‌ مزبور را در ثبت‌ خود داشتند (ابن‌ مجاهد، 67).
از آن‌ پس‌ در كوفه‌ قرائتهايى‌ به‌ وجود آمد كه‌ مصحف‌ عثمانى‌ كوفه‌ مبناي‌ آنها بود و در خواندن‌ آن‌، قرائت‌ ابن‌ مسعود به‌ كار مى‌آمد. در واقع‌ قرائات‌ رسمى‌ كوفه‌، يعنى‌: عاصم‌، حمزه‌، كسايى‌ و خلف‌ از قاريان‌ عشر، كمابيش‌ در قرائت‌ ابن‌ مسعود ريشه‌ دارند (نك: ابوعمرودانى‌، 9-10؛ ابن‌ جزري‌، 1/459).
افزون‌ بر تأثير ابن‌ مسعود در قرائات‌ معتبر كوفه‌، پاره‌اي‌ قرائات‌ شاذ منسوب‌ به‌ وي‌ در منابع‌ ديده‌ مى‌شود. از جمله‌ ابن‌ ابى‌ داوود سجستانى‌، به‌ ويژه‌ با تكيه‌ بر روايت‌ اعمش‌، بخش‌ قابل‌ توجهى‌ از قرائات‌ خاص‌ وي‌ را گرد آورده‌ و آن‌ را «مصحف‌ِ ابن‌ مسعود» ناميده‌ است‌ (نك: ص‌ 54 - 73، قس‌: 54). همچنين‌ ابن‌ خالويه‌ بسياري‌ از شذوذ وي‌ را در مختصر فى‌ شواذ القرآن‌ ذكر نموده‌ است‌ (نك: ص‌ 211، فهرست‌). جز اين‌ موارد، به‌ طور پراكنده‌ قرائات‌ شاذ ابن‌ مسعود را در بسياري‌ از كتب‌ تأليف‌ شده‌ در موضوعات‌ متنوع‌، مى‌توان‌ يافت‌ (مثلاً ابوداوود، 4/35، 38؛ ترمذي‌، 5/191؛ جم؛ طبري‌، تفسير، 7/20، جم؛ فراء، 1/11، جم؛ سياري‌، 11، 20، جم؛ ابن‌ مهران‌، 199).
گفتنى‌ است‌ كه‌ برخى‌ مكاتب‌ فقهى‌ يا كلامى‌ براي‌ تأييد مواضع‌ خود گاهى‌ به‌ اينگونه‌ قرائات‌ ابن‌ مسعود استناد كرده‌اند. به‌ عنوان‌ نمونه‌ حنفيان‌ در تأييد نظر خود دربارة تتابع‌ ايام‌ روزه‌ در كفارة يمين‌ به‌ قرائت‌ وي‌ در آية 89 از سورة مائده‌ تمسك‌ جسته‌اند (نك: جصاص‌، 4/121؛ مرغينانى‌، 4/366). همچنين‌ اينگونه‌ قرائات‌ گاهى‌ مورد استناد اماميه‌ و گروههاي‌ نزديك‌ به‌ ايشان‌ در بيان‌ فضائل‌ اهل‌ بيت‌ (ع‌) قرار گرفته‌ است‌ (مثلاً نك: فرات‌ كوفى‌، 109؛ جلودي‌، حديث‌ شم 10؛ ابن‌ بابويه‌، عيون‌، 1/181؛ استرآبادي‌، 1/395).
مصحف‌ ابن‌ مسعود: براساس‌ آنچه‌ در منابع‌ آمده‌، ابن‌ مسعود آيات‌ قرآن‌ را از حافظه‌ بر شاگردان‌ املا مى‌نمود و آنان‌ قرائت‌ او را در مصاحفى‌ مى‌نوشتند (نك: بسوي‌، 2/538؛ «المبانى‌»، 35-36؛ ابونعيم‌، 1/124). در جريان‌ گردآوري‌ قرآن‌ و فراهم‌ آوردن‌ مصحف‌ رسمى‌ توسط عثمان‌ و به‌ مباشرت‌ زيدبن‌ ثابت‌، در روايات‌ سخن‌ از نسخه‌اي‌ با عنوان‌ «مصحف‌ ابن‌ مسعود» به‌ ميان‌ آمده‌ كه‌ مورد توجه‌ قرار نگرفته‌ و عثمان‌ او را امر كرده‌ مصحف‌ خود را تحويل‌ نمايد تا به‌ همراه‌ ديگر مصاحف‌ از بين‌ برده‌ شود. به‌ گفتة روايات‌، ابن‌ مسعود به‌ اين‌ امر تن‌ در نداد و به‌ همين‌ سبب‌ به‌ امر عثمان‌ مضروب‌ شد (نك: ابن‌ سعد، 2(2)/ 105؛ ابن‌ ابى‌ داوود، 13- 18). اما بنا به‌ برخى‌ روايات‌ ابن‌ مسعود از اين‌ موضع‌ خود عدول‌ و مصحف‌ عثمانى‌ را تأييد كرد (نك: همو، 18؛ «المبانى‌»، 95؛ ابن‌ اثير، الكامل‌، 3/112).
از آن‌ پس‌، گه‌ گاه‌ نسخه‌اي‌ از «مصحف‌ عبدالله‌ بن‌ مسعود» ديده‌ شده‌ است‌. در ربع‌ چهارم‌ سدة اول‌ ق‌، حجاج‌ بن‌ يوسف‌ ثقفى‌ والى‌ عراق‌، نسخه‌اي‌ را كه‌ در برابر مصحف‌ رسمى‌ رواج‌ يافته‌ بود، دفن‌ كرد (نك: ابن‌ خالويه‌، 142). همچنين‌ در همين‌ حدود محمد بن‌ كعب‌ قرظى‌ نسخه‌اي‌ را ديده‌ كه‌ تفاوت‌ قابل‌ ملاحظه‌اي‌ با مصحف‌ عثمان‌ نداشته‌ است‌ («المبانى‌»، 47). در سدة 2ق‌ هنوز مصحف‌ ابن‌ مسعود در عراق‌ رواج‌ داشته‌ است‌. ابن‌ نديم‌ (د 380ق‌) نسخه‌اي‌ از اين‌ مصحف‌ را رؤيت‌ كرده‌ كه‌ در اواسط سدة مزبور كتابت‌ شده‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 29) . همچنين‌ عمار بن‌ رزيق‌ كوفى‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ را ديده‌ (نك: جلودي‌، حديث‌ شم 45) و در اواخر سدة مزبور فراء نحوي‌ نامدار كوفه‌ از نسخه‌اي‌ از آن‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ خالويه‌، 155؛ قس‌ فراء، جم). به‌ علاوه‌ مصحف‌ ابن‌ مسعود در اين‌ قرن‌ موضوع‌ بحث‌ كلامى‌ براي‌ ضرار بن‌ عمرو معتزلى‌ و فرقة اباضى‌ عمريه‌ قرار گرفته‌ است‌.
در سدة 3ق‌ فضل‌ بن‌ شاذان‌ رازي‌ مصحف‌ منسوب‌ به‌ ابن‌ مسعود را ديده‌ و ترتيب‌ سوره‌ها را در آن‌ وصف‌ كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ نديم‌، همانجا؛ قس‌: سيوطى‌، 1/223-224، به‌ نقل‌ از المصاحف‌ ابن‌ اشته‌). در سدة بعد نيز به‌ گفتة ابن‌ نديم‌ (همانجا) مصاحف‌ زيادي‌ به‌ نام‌ ابن‌ مسعود متداول‌ بوده‌ كه‌ اختلافات‌ بسياري‌ با يكديگر داشته‌اند. ابن‌ خالويه‌ نحوي‌ (د 370ق‌) نيز جابه‌جا به‌ نقل‌ از مصحف‌ ابن‌ مسعود پرداخته‌ است‌. در 398ق‌ برخى‌ از شيعيان‌ بغداد نسخه‌اي‌ را به‌ نام‌ مصحف‌ ابن‌ مسعود مطرح‌ كردند كه‌ با مصاحف‌ رسمى‌ اختلاف‌ بارزي‌ داشت‌ و به‌ فتواي‌ ابوحامد اسفراينى‌ آتش‌ زده‌ شد (سبكى‌، 4/65). البته‌ در حدود 425ق‌، چنانكه‌ از گفتار صاحب‌ «المبانى‌» برمى‌آيد، هنوز نسخه‌هايى‌ از مصحف‌ ابن‌ مسعود در مناطق‌ مختلف‌ يافت‌ مى‌شده‌ است‌ (ص‌ 46). به‌ روايت‌ قرطبى‌ به‌ دنبال‌ انقراض‌ خلافت‌ فاطمى‌ مصر (567 ق‌) در خزاين‌ آنان‌ نسخه‌اي‌ از مصحف‌ ابن‌ مسعود به‌ دست‌ آمد كه‌ به‌ دستور قاضى‌ صدرالدين‌ سوخته‌ شد (نك: ارنؤوط، 1/473-474). به‌ هر روي‌ با اختلافات‌ چشمگيري‌ كه‌ ميان‌ گزارشهاي‌ رسيده‌ دربارة نسخ‌ مصحف‌ ابن‌ مسعود ديده‌ مى‌شود، بايد از اظهار نظر در مورد تفاوتهاي‌ مصحف‌ واقعى‌ ابن‌ مسعود با مصاحف‌ رسمى‌ خودداري‌ ورزيد. البته‌ دربارة مصاحف‌ منسوب‌ به‌ وي‌ بايد گفت‌ كه‌ در ترتيب‌ سور، رسم‌ الخط پاره‌اي‌ كلمات‌ و افزودن‌ برخى‌ عبارات‌، با مصاحف‌ رسمى‌ اختلافهايى‌ داشته‌ است‌.
در واقع‌ در طول‌ تاريخ‌ «مصحف‌ ابن‌ مسعود» به‌ عنوان‌ يك‌ كتاب‌ كمياب‌ و جالب‌، گاه‌ با انگيزه‌هاي‌ مذهبى‌ و گاه‌ شايد با انگيزه‌هاي‌ سود جويانة مادي‌ مطرح‌ شده‌ است‌؛ چنانكه‌ براساس‌ روايتى‌ در «المبانى‌» (ص‌ 47- 48) برخى‌ از شيادان‌ نسخه‌هايى‌ بى‌اساس‌ را با نام‌ مصحف‌ ابن‌ مسعود بر ساخته‌، آن‌ را نزد امرا مى‌بردند و وانمود مى‌كردند كه‌ خزانة كتب‌ امير نبايد از چنين‌ مصحفى‌ خالى‌ باشد.
در 2 سدة اخير نيز مستشرقانى‌ كه‌ تاريخ‌ قرآن‌ را مورد مطالعه‌ قرار داده‌اند، همواره‌ اين‌ مصحف‌ را به‌ عنوان‌ يك‌ موضوع‌ جالب‌ و گاه‌ سؤال‌انگيز تلقى‌ كرده‌اند، از جمله‌ گُلدسيهر با تكيه‌ بر اعتبار بيشتر ابن‌ مسعود نسبت‌ به‌ زيدبن‌ ثابت‌ و همكاران‌ او، مصحف‌ عثمانى‌ را عملاً كم‌ ارزش‌تر از مصحف‌ ابن‌ مسعود دانسته‌ است‌ (نك: 11 -8 )، اما برخى‌ ديگر چون‌ نولدكه‌ به‌ گونه‌اي‌ تحليلى‌ جايگاه‌ اين‌ مصحف‌ را در مقايسه‌ با ديگر مصاحف‌ مورد مطالعه‌ قرار داده‌اند (نك: نولدكه‌، II,39-40, .(113-119
تفسير: او در روزگار خود فردي‌ آگاه‌ به‌ مفاهيم‌ قرآن‌ و اسباب‌ نزول‌ آيات‌ شناخته‌ مى‌شده‌ است‌ (نك: مسلم‌، 4/1913؛ ابن‌ ابى‌ داوود، 14) و در دوره‌هاي‌ بعد نظرات‌ تفسيري‌ او مورد توجه‌ مفسرانى‌ از مذاهب‌ گوناگون‌ قرار گرفت‌ (مثلاً نك: طبري‌، تفسير، جم؛ طوسى‌، التبيان‌، 1/58، جم؛ زمخشري‌، 1/38، جم). گفته‌ شده‌ سُدّي‌ در تفسير خود غالباً روايات‌ ابن‌ مسعود و ابن‌ عباس‌ را نقل‌ كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ كثير، 1/4).
حديث‌: او كه‌ دير زمانى‌ محضر پيامبر(ص‌) را درك‌ كرده‌ بود، احاديث‌ بسياري‌ از آن‌ حضرت‌ روايت‌ كرده‌ است‌. بنابر آنچه‌ نووي‌ آورده‌، احاديث‌ منقول‌ از ابن‌ مسعود در كتب‌ معتبر 848 حديث‌ است‌ كه‌ از آن‌ ميان‌ 64 مورد، محل‌ اتفاق‌ بخاري‌ و مسلم‌، 21 حديث‌ از منفردات‌ بخاري‌ و 35 حديث‌ از منفردات‌ مسلم‌ است‌ (1(1)/288). او بجز احاديثى‌ كه‌ مستقيماً از پيامبر(ص‌) روايت‌ كرده‌، در پاره‌اي‌ موارد برخى‌ احاديث‌ را از صحابة ديگر اخذ كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ حجر، تهذيب‌، 6/27).
در ميان‌ كسانى‌ كه‌ از او روايت‌ كرده‌اند، جمع‌ كثيري‌ از صحابه‌ چون‌ ابن‌ عباس‌، ابوسعيد خدري‌، عبدالله‌ بن‌ عمر، عبدالله‌ بن‌ زبير، ابوموسى‌ اشعري‌، انس‌ بن‌ مالك‌، جابر بن‌ عبدالله‌ و ابوهريره‌ ديده‌ مى‌شوند. همچنين‌ بسياري‌ از تابعين‌ چون‌ علقمة بن‌ قيس‌، اسود بن‌ يزيد، مسروق‌، زيد بن‌ وهب‌، ربعى‌ بن‌ حراش‌، زربن‌ حبيش‌، عبدالرحمان‌ بن‌ ابى‌ ليلى‌، ابوالاسود دؤلى‌ و عبيدة سلمانى‌ از او حديث‌ فرا گرفته‌اند (نك: نووي‌، همانجا؛ ابن‌ حجر، همان‌، 6/27- 28). گفته‌اند كه‌ او از زمرة اصحابى‌ بود كه‌ از نوشتن‌ حديث‌ نهى‌ مى‌كردند (خطيب‌، تقييد، 38-39، 53 -56). در روايت‌ آمده‌ كه‌ ابن‌ مسعود چندان‌ حديث‌ مى‌گفت‌ كه‌ عمر را ناخشنود كرد و از او خواست‌ تا كمتر حديث‌ گويد (نك: همو، شرف‌، 87). بسياري‌ از احاديث‌ ابن‌ مسعود را به‌ طور مجموع‌ در مسانيد مختلف‌ به‌ ويژه‌ مسند احمد بن‌ حنبل‌ (1/374-466) مى‌توان‌ يافت‌. يحيى‌ بن‌ محمد بن‌ صاعد نيز در تأليف‌ مستقلى‌ با عنوان‌ مسند عبدالله‌ بن‌ مسعود، احايث‌ او را گرد آورده‌ (نك: ذهبى‌، 16/555؛ رودانى‌، 355) كه‌ نسخة خطى‌ بخشى‌ از آن‌ در كتابخانة ظاهرية دمشق‌ موجود است‌ (ظاهريه‌، 64). همچنين‌ مزّي‌ در تحفة الاشراف‌ (7/3-170) احاديث‌ پراكندة وي‌ را در صحاح‌ سته‌، گردآورده‌ و طبقه‌بندي‌ كرده‌ است‌.
در احاديث‌ ابن‌ مسعود موضوعات‌ متنوعى‌ چون‌: موضوعات‌ فقهى‌ به‌ خصوص‌ صلات‌، زهد و اخلاق‌، تفسير، تاريخ‌ و معرفة الصحابه‌ ديده‌ مى‌شود. همچنين‌ موضوع‌ جالب‌ «مَلاحِم‌ و فِتَن‌» در روايات‌ او زياد به‌ چشم‌ مى‌خورد، تا جايى‌ كه‌ مى‌توان‌ گفت‌ او يكى‌ از معدود صحابه‌اي‌ است‌ كه‌ احاديث‌ ملاحم‌ و فتن‌ بر محور آنان‌ مى‌گردد (به‌ عنوان‌ نمونه‌ حاكم‌ نيشابوري‌، جم؛ نك: مرعشلى‌، 564 - 565؛ مقدسى‌، يوسف‌، 413، فهرست‌). از مشهورترين‌ احاديث‌ ابن‌ مسعود در اين‌ زمينه‌ مى‌توان‌ حديث‌ بشارت‌ به‌ مهدي‌(ع‌) را ياد كرد كه‌ از طرق‌ بسياري‌ روايت‌ شده‌ است‌ (نك: ابوداوود، 4/106؛ ترمذي‌، 4/505؛ ابن‌ ماجه‌، 2/1366؛ احمد بن‌ حنبل‌، 1/376، 377، 430، 448؛ طبرانى‌، 10/ حديثهاي‌ شم 10213-10230؛ طوسى‌، الغيبة، 112-113).
فقه‌: در منابع‌ گوناگون‌ تأكيد شده‌ است‌ كه‌ ابن‌ مسعود در شمار صحابه‌اي‌ بود كه‌ فتوا مى‌دادند و مردم‌ در مسائل‌ فقهى‌ بدانان‌ رجوع‌ مى‌كردند (نك: ابن‌ سعد، 2(2)/105؛ خطيب‌، تاريخ‌، 1/147؛ حاكم‌ نيشابوري‌، 3/315؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، 43-44). گويند فتاواي‌ او چندان‌ بود كه‌ يك‌ مجلد بزرگ‌ را پر مى‌كرد (ابن‌ حزم‌، 5/89) و شاگردان‌ او اين‌ فتاوي‌ را نوشته‌ و ثبت‌ مى‌كردند (ابن‌ قيم‌، 1/20).
در اينكه‌ ابن‌ مسعود از عالم‌ترين‌ صحابه‌ در احكام‌ شرعى‌ بوده‌ و در پايه‌گذاري‌ مكتب‌ فقهى‌ كوفه‌ نقش‌ بسزايى‌ داشته‌، جاي‌ گفت‌ و گو نيست‌، اما به‌ جهت‌ وجود اختلاف‌ در ميان‌ آراء نقل‌ شده‌ از ابن‌ مسعود در منابع‌، نمى‌توان‌ به‌ روشنى‌ دربارة ابزارهاي‌ استنباط وي‌ سخن‌ گفت‌. از يك‌ طرف‌ رواياتى‌ در سده‌هاي‌ نخستين‌ رواج‌ داشته‌، مبنى‌ بر اينكه‌ ابن‌ مسعود ابتدا در كتاب‌ خدا و سنت‌ نبوي‌ به‌ دنبال‌ حكم‌ فقهى‌ بوده‌ و در صورت‌ يافت‌ نشدن‌ حكم‌ در آنها، رأي‌ خود را به‌ كار مى‌گرفته‌ است‌. البته‌ افزوده‌ شده‌ كه‌ وي‌ رأي‌ خود را هميشه‌ صواب‌ نمى‌دانسته‌ و امكان‌ خطا را در مد نظر داشته‌ است‌ (نك: ابن‌ قتيبه‌، 21؛ ابن‌ قيم‌، 1/63). از طرف‌ ديگر روايات‌ زيادي‌ از او نقل‌ شده‌ كه‌ تنها، يافتن‌ حكم‌ در كتاب‌ و سنت‌ را توصيه‌ كرده‌ و از به‌ كارگيري‌ رأي‌ نهى‌ نموده‌ است‌ (نك: دارمى‌، 1/46 به‌ بعد). به‌ هر روي‌ مكاتب‌ مختلف‌ كوفه‌ از اصحاب‌ رأي‌ و اصحاب‌ حديث‌ از او تأثير پذيرفته‌ و در مواردي‌ به‌ اين‌ تأثير پذيري‌ مباهات‌ كرده‌اند. خوارزمى‌ حنفى‌ سلسله‌ مشايخ‌ ابوحنيفه‌ در فقه‌ را با دو واسطه‌ به‌ اصحاب‌ ابن‌ مسعود رسانيده‌ و مقدسى‌ مهم‌ترين‌ دليلى‌ كه‌ بر حنفى‌ شدن‌ خود اقامه‌ مى‌كند، اين‌ است‌ كه‌ ابوحنيفه‌ در آراء خود بر اقوال‌ حضرت‌ على‌ (ع‌) و ابن‌ مسعود اعتماد نموده‌ است‌ (نك: خوارزمى‌، 2/425؛ مقدسى‌، محمد، 127). از اصحاب‌ حديث‌ كوفه‌ نيز ابن‌ آدم‌ در كتاب‌ الخراج‌ جابه‌جا به‌ نقل‌ آراء فقهى‌ ابن‌ مسعود پرداخته‌ است‌ (نك: 193، فهرست‌). شاخت‌ نيز نقش‌ ابن‌ مسعود و اصحاب‌ او را در شكل‌گيري‌ فقه‌ عراق‌ به‌ ويژه‌ كوفه‌ مورد بررسى‌ قرار داده‌ است‌ (ص‌ .(231-233 نظرات‌ فقهى‌ منقول‌ از ابن‌ مسعود را مى‌توان‌ در كتب‌ حديث‌ چون‌ سنن‌ بيهقى‌ (1/87، جم)، كتب‌ فقهى‌ چون‌ المبسوط سرخسى‌ (نك: 544 - 545، فهرست‌) و در ذيل‌ تفسير آيات‌ گوناگون‌ در كتب‌ مختلف‌ تفسيري‌ به‌ دست‌ آورد.
جايگاه‌ ابن‌ مسعود در مكاتب‌ مختلف‌: نزد اهل‌ سنت‌ ابن‌ مسعود به‌ عنوان‌ يكى‌ از بزرگان‌ صحابه‌ شناخته‌ شده‌ و در آثار محدثان‌ بزرگ‌ ايشان‌ مى‌توان‌ ذيل‌ عنوان‌ «فضائل‌ عبدالله‌ بن‌ مسعود» روايات‌ زيادي‌ را در مدح‌ او ملاحظه‌ كرد (مثلاً نك: بخاري‌، 2/307؛ مسلم‌، 4/1910- 1914؛ ترمذي‌، 54/672 -674؛ ابن‌ ماجه‌، 1/49؛ حاكم‌ نيشابوري‌، 3/312-320). حتى‌ در يك‌ متن‌ غير مشهور از حديث‌ «عشرة مبشّره‌» ابن‌ مسعود در زمرة آن‌ 10 تن‌ شمرده‌ شده‌ است‌ (نك: همو، 3/316- 317)، ولى‌ اين‌ متن‌ نزد محدثان‌ جدي‌ تلقى‌ نشده‌ است‌. وفات‌ او اگرچه‌ پيش‌ از درگيريها و جريانهاي‌ سياسى‌ اواخر خلافت‌ عثمان‌ بود، با اينهمه‌ برخى‌ از موارد مخالفت‌ او با عثمان‌ در اوايل‌ خلافت‌ وي‌، اين‌ زمينه‌ را فراهم‌ آورد تا آن‌ دسته‌ از مكاتب‌ فكري‌ كه‌ برخلاف‌ اهل‌ سنت‌ صحابه‌ را قابل‌ نقد مى‌دانند، نسبت‌ به‌ شخصيت‌ ابن‌ مسعود اظهار نظرهاي‌ متفاوتى‌ نمايند (براي‌ نمونه‌ از مخالفت‌ وي‌ با عثمان‌ جز مورد مصاحف‌، نك: مسلم‌، 1/483).
برخى‌ متكلمان‌ از مذاهب‌ مختلف‌ با طرح‌ مسألة ضرب‌ ابن‌ مسعود توسط عثمان‌، او را مورد انتقاد قرار داده‌اند كه‌ نسبت‌ به‌ شخصيتى‌ همچون‌ ابن‌ مسعود رفتاري‌ ناشايست‌ داشته‌ است‌. از آن‌ جمله‌ مى‌توان‌ ابراهيم‌ نظّام‌ و ابوجعفر اسكافى‌ از معتزله‌، ابوالقاسم‌ كوفى‌، سيدمرتضى‌ و صاحب‌ الايضاح‌ را اماميه‌ و ابويعقوب‌ يوسف‌ ورجلانى‌ از اباضيه‌ را نام‌ برد (نك: شهرستانى‌، 1/59؛ اسكافى‌، 22، جم؛ ابوالقاسم‌ كوفى‌، 61؛ سيد مرتضى‌، 4/279-286؛ الايضاح‌، 26- 28؛ شماخى‌، 1/34، 37). با اين‌ وصف‌ برخى‌ از افراطيان‌ معتزله‌ چون‌ ابراهيم‌ نظّام‌ و ضرار بن‌ عمرو در امانت‌ ابن‌ مسعود در نقل‌ از پيامبر (ص‌) ترديد نموده‌اند. نظّام‌ پاره‌اي‌ از روايات‌ او را انكار نموده‌ و ضرار بن‌ عمرو مصحف‌ و قرائت‌ وي‌ را مورد حمله‌ قرار داده‌ است‌ (نك: اشعري‌، 105). در آثار اماميه‌، ابن‌ مسعود همواره‌ به‌ عنوان‌ يكى‌ از بزرگان‌ صحابه‌ مورد احترام‌ بوده‌ است‌. تنها از متقدمان‌ فضل‌ بن‌ شاذان‌ نيشابوري‌ از اين‌ جهت‌ كه‌ وي‌ با خلفا رابطه‌اي‌ دوستانه‌ داشته‌، او را مورد نكوهش‌ قرار داده‌ است‌ (نك: طوسى‌، اختيار، 38)، اما در بسياري‌ از آثار اماميه‌ روايت‌ ابن‌ مسعود مورد توجه‌ قرار گرفته‌ و به‌ ويژه‌ احاديثى‌ در تأييد فضايل‌ اهل‌ بيت‌ (ع‌) و مسائل‌ مربوط به‌ امامت‌ از او نقل‌ شده‌ است‌، به‌ عنوان‌ نمونه‌ حديث‌ مشهور «نقباء اثناعشر» را بايد ياد كرد كه‌ در آثار اماميه‌ بسيار مورد توجه‌ قرار گرفته‌ و در اثبات‌ امامت‌ 12 امام‌ (ع‌) بدان‌ استناد شده‌ است‌ (مثلاً نك: ابن‌ بابويه‌، الخصال‌، 466- 468، كمال‌الدين‌، 270-271، 279؛ نعمانى‌، 63، 74- 75؛ خزاز، 23-27). حتى‌ گاهى‌ در روايات‌ اماميه‌ احاديثى‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد كه‌ اشعار به‌ تشيع‌ ابن‌ مسعود دارد (به‌ عنوان‌ نمونه‌، نك: استرآبادي‌، 2/610 -612). واده‌1 ضمن‌ بررسى‌ در اسانيد حديثهاي‌ منقول‌ از ابن‌ مسعود در كتب‌ اهل‌ سنت‌ و به‌ طور خاص‌ سنن‌ ترمذي‌، سعى‌ داشته‌ نشان‌ دهد كه‌ محدثان‌ شيعى‌ كوفه‌ بيشتر به‌ روايت‌ وي‌ علاقه‌ داشته‌اند و با گسترش‌ تشيع‌ در سدة 3ق‌ احاديث‌ ابن‌ مسعود نيز رواج‌ فراوان‌ يافته‌ است‌ ( 2 EI).
شايان‌ ذكر است‌ كه‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محبوب‌ و ابن‌ سلاّم‌ از عالمان‌ مشهور اباضى‌ در سدة 3ق‌، ابن‌ مسعود را در شمار اصحابى‌ آورده‌اند كه‌ اباضيه‌ تعاليم‌ خود را از آنان‌ گرفته‌اند (نك: كندي‌، 1/64؛ ابن‌ سلام‌، 75-76). همچنين‌ در نيمة اول‌ سدة 2ق‌ در شمال‌ افريقا فرقة عمريه‌ توسط عيسى‌ بن‌ عمير تأسيس‌ شد كه‌ برخلاف‌ ديگر اباضيان‌، مذهب‌ خود را به‌ ابن‌ مسعود منتسب‌ مى‌كردند و حتى‌ در مورد قرآن‌، مصحف‌ او را اساس‌ مى‌دانستند (نك: درجينى‌، 1/47؛ 2 EI، ذيل‌ «اباضيه‌»، به‌ نقل‌ از ابوزكريا ورجلانى‌).
مآخذ: ابن‌ آدم‌، يحيى‌، الخراج‌، به‌ كوشش‌ احمد محمد شاكر، قاهره‌، 1347ق‌/ 1928م‌؛ ابن‌ ابى‌ الحديد، عبدالحميد، شرح‌ نهج‌ البلاغة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1378-1384ق‌؛ ابن‌ ابى‌ داوود، عبدالله‌، المصاحف‌، قاهره‌، 1355ق‌/1936م‌؛ ابن‌ اثير، على‌، اسد الغابة، قاهره‌، 1280ق‌؛ همو، الكامل‌؛ ابن‌ اسحاق‌، محمد، السير و المغازي‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1398ق‌/1978م‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، الخصال‌، به‌ كوشش‌ على‌ اكبر غفاري‌، قم‌، 1403ق‌/1362ش‌؛ همو، عيون‌ اخبار الرضا، نجف‌، 1390ق‌/1970م‌؛ همو، كمال‌ الدين‌، به‌ كوشش‌ على‌ اكبر غفاري‌، تهران‌، 1390ق‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الاصابة، قاهره‌، 1328ق‌؛ همو، تهذيب‌ التهذيب‌، حيدرآباد دكن‌، 1326ق‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، الاحكام‌ فى‌ اصول‌ الاحكام‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ ابن‌ خالويه‌، حسين‌، مختصر فى‌ شواذ القرآن‌، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1934م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبير، به‌ كوشش‌ زاخاو و ديگران‌، ليدن‌، 1904- 1918م‌؛ ابن‌ سلاّم‌ اباضى‌، بدءالاسلام‌، به‌ كوشش‌ ورنر شوارتس‌ و سالم‌ بن‌ يعقوب‌، ويسبادن‌، 1406ق‌/1986م‌؛ ابن‌ شبه‌، عمر، تاريخ‌ المدينة المنورة، به‌ كوشش‌ فهيم‌ محمد شلتوت‌، حجاز، 1399ق‌/1979م‌؛ ابن‌ عبدالبر، يوسف‌، الاستيعاب‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1380ق‌/1960م‌؛ ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1940-1953م‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، به‌ كوشش‌ سكينه‌ شهابى‌، دمشق‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، تأويل‌ مختلف‌ الحديث‌، به‌ كوشش‌ محمد زهري‌ نجار، بيروت‌، دارالجليل‌؛ ابن‌ قيم‌ جوزيه‌، محمد، اعلام‌ الموقعين‌، به‌ كوشش‌ طه‌ عبدالرئوف‌ سعد، بيروت‌، 1973م‌؛ ابن‌ كثير، اسماعيل‌، تفسير، بولاق‌، 1300ق‌؛ ابن‌ ماجه‌، محمد، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، قاهره‌، 1952-1953م‌؛ ابن‌ مجاهد، احمد، السبعة فى‌ القراءات‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1372ق‌؛ ابن‌ مهران‌، احمد، المبسوط، به‌ كوشش‌ سبيع‌ حمزه‌ حاكمى‌، دمشق‌، 1407ق‌/1986م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السيرة النبوية، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياري‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1375ق‌/1955م‌؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ ابوداوود، سليمان‌، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌، عبدالحميد، قاهره‌، داراحياء السنة النبوية؛ ابوعمرودانى‌، عثمان‌، التيسير، به‌ كوشش‌ اوتوپرتسل‌، استانبول‌، 1930م‌؛ ابوالقاسم‌ كوفى‌، على‌، الاستغاثة، قم‌، دارالكتب‌ العلمية؛ ابونعيم‌ اصفهانى‌، احمد، حلية الاولياء، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌؛ ارنؤوط، شعيب‌ و حسين‌ اسد، حاشيه‌ بر سيراعلام‌ النبلاء ذهبى‌، بيروت‌، 1405ق‌؛ استرآبادي‌، على‌، تأويل‌ الا¸يات‌ الظاهرة، به‌ كوشش‌ محمد باقر موحد ابطحى‌، قم‌، 1366ش‌؛ اسفراينى‌، طاهر، التبصير فى‌الدين‌، به‌ كوشش‌ كمال‌ يوسف‌ حوت‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ اسكافى‌، محمد، المعيار و الموازنة، به‌ كوشش‌ محمدباقر محمودي‌، بيروت‌، 1402ق‌/1981م‌؛ اشعري‌، على‌، مقالات‌ الاسلاميين‌، به‌ كوشش‌ هلموت‌ ريتر، ويسبادن‌، 1400ق‌/1980م‌؛ الايضاح‌، منسوب‌ به‌ فضل‌ بن‌ شاذان‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ بخاري‌، محمد، صحيح‌، بولاق‌، 1315ق‌؛ بسوي‌، يعقوب‌، المعرفة و التاريخ‌، به‌ كوشش‌ اكرم‌ ضياءعمري‌، بغداد، 1975م‌؛ بغدادي‌، عبدالقاهر بن‌ طاهر، الفرق‌ بين‌ الفرق‌، به‌ كوشش‌ محمد زاهد كوثري‌، قاهره‌، 1367ق‌/1948م‌؛ بيهقى‌، احمد، السنن‌ الكبري‌، حيدرآباد دكن‌، 1344ق‌؛ بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، ج‌ 1، به‌ كوشش‌ محمد حميدالله‌، قاهره‌، 1959م‌؛ همو، همان‌، ج‌ 5، به‌ كوشش‌ گويتين‌، بيت‌المقدس‌، 1936م‌؛ همو، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1866م‌؛ ترمذي‌، محمد، سنن‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ عطوة عوض‌، قاهره‌، 1381ق‌؛ جصّاص‌، احمد، احكام‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ قمحاوي‌، بيروت‌، 1405ق‌؛ جلودي‌، عبدالعزيز، «ما نزل‌ من‌ القرآن‌»، به‌ كوشش‌ احمد پاكتچى‌، تراثنا، قم‌، 1412ق‌، شم 24؛ حاكم‌ نيشابوري‌، محمد، المستدرك‌ على‌ الصحيحين‌، حيدرآباد دكن‌، 1334ق‌؛ خزاز، على‌، كفاية الاثر، قم‌، 1401ق‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ همو، تقييد العلم‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ عش‌، داراحياء السنة النبوية، 1974م‌؛ همو، شرف‌ اصحاب‌ الحديث‌، به‌ كوشش‌ محمد سعيد خطيب‌ اوغلى‌، آنكارا، 1971م‌؛ خليفة بن‌ خياط، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1968م‌؛ خوارزمى‌، محمد، جامع‌ مسانيد ابى‌ حنيفة، حيدرآباد دكن‌، 1332ق‌؛ دارمى‌، عبدالله‌، سنن‌، دمشق‌، 1349ق‌؛ درجينى‌، احمد، طبقات‌ المشايخ‌ بالمغرب‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ طلاي‌، قسنطينه‌، 1394ق‌/1974م‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و اكرم‌ بوشى‌، بيروت‌ 1404ق‌/1986م‌؛ رودانى‌، محمد، صلة الخلف‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ زمخشري‌، محمود، الكشاف‌، قاهره‌، 1366ق‌/1947م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحى‌، قاهره‌، 1385ق‌/1966م‌؛ سرخسى‌، شمس‌الدين‌، المبسوط، به‌ كوشش‌ خليل‌ ميس‌، بيوت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ سياري‌، احمد، القراءات‌، نسخة خطى‌ كتابخانة آيت‌الله‌ مرعشى‌، شم 5222؛ سيد مرتضى‌، على‌، الشافى‌ فى‌ الامامة، به‌ كوشش‌ عبدالزهراء حسينى‌، تهران‌، 1407ق‌/1987م‌؛ سيوطى‌، الاتقان‌ فى‌ علوم‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ شماخى‌، احمد، السير، به‌ كوشش‌ احمد سيايى‌، مسقط، 1407ق‌/1987م‌؛ شهرستانى‌، محمد، الملل‌ و النحل‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ فتح‌الله‌ بدران‌، قاهره‌، 1375ق‌/1956م‌؛ طبرانى‌، سليمان‌، المعجم‌ الكبير، به‌ كوشش‌ حمدي‌ عبدالحميد سلفى‌، بغداد، وزارة الاوقاف‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ همو، تفسير؛ طوسى‌، محمد، اختيار معرفة الرجال‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ مصطفوي‌، مشهد، 1348ش‌؛ همو، التبيان‌، نجف‌، 1376ق‌/1957م‌؛ همو، الغيبة، نجف‌، 1385ق‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (حديث‌)؛ عروة بن‌ زبير، مغازي‌ رسول‌الله‌ (ص‌)، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌ اعظمى‌، رياض‌، 1401ق‌/1981م‌؛ فراء، يحيى‌، معانى‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ احد يوسف‌ نجاتى‌ و محمدعلى‌ نجار، قاهره‌، 1972م‌؛ فرات‌ كوفى‌، تفسير، نجف‌، 1354ق‌؛ كلبى‌، هشام‌، جمهرة النسب‌، به‌ كوشش‌ ناجى‌ حسن‌، بيروت‌، 1407ق‌/1986م‌؛ كندي‌، محمد، بيان‌ الشرع‌، به‌ كوشش‌ عبدالحفيظ شلبى‌، مسقط، 1402ق‌/1982م‌؛ «المبانى‌»،، مقدمتان‌ فى‌ علوم‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ آرتور جفري‌، قاهره‌، 1954م‌؛ مرعشلى‌، يوسف‌ عبدالرحمان‌، فهرس‌ احاديث‌ المستدرك‌ على‌ الصحيحين‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ مرغينانى‌، على‌، «الهداية»، همراه‌ فتح‌ القدير، قاهره‌، 1319ق‌؛ مزي‌، يوسف‌، تحفة الاشراف‌، بمبئى‌، 1396ق‌/1976م‌؛ مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحيح‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، قاهره‌، 1955م‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1906م‌؛ مقدسى‌، يوسف‌، عقدالدرر، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمدحلو، قاهره‌، 1399ق‌/1979م‌؛ نسائى‌، احمد، سنن‌، قاهره‌، 1348ق‌؛ نعمانى‌، محمد، الغيبة، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ نووي‌، محيى‌الدين‌، تهذيب‌ الاسماء و اللغات‌، قاهره‌، ادارة الطباعة المنيرية؛ واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌؛ يعقوبى‌، احمد، تاريخ‌، نجف‌، 1358ق‌؛ نيز:
2 ; Goldziher, I., Die Richtungen der islmischen Koranauslegung, Leiden, 1970; N N ldeke, Th., Geschichte des Qorans, Leipzig, 1919; Schacht, J., the Origins of Muhammadan Juriprudence, Oxford, 1953.
احمد پاكتچى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا