اِبْن‌ِ مُبارَك‌، ابوعثمان‌ سَعدان‌ (د 220ق‌/835م‌)، نحوي‌، اديب‌ و راوي‌ ادب‌. پدرش‌، مبارك‌، از اسيران‌ طخارستان‌ بود (ابن‌ نديم‌، 77)، اما او خود گويا در بغداد زاده‌ شد (خطيب‌، 9/203). تقريباً همة مآخذ به‌ نابينا بودن‌ وي‌ اشاره‌ كرده‌اند، اما دربارة اينكه‌ وي‌ از آغاز تولد نابينا بوده‌ است‌ يا نه‌ اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌. ابن‌ مبارك‌، غلام‌ عَاتِكة، كنيزِ مهدي‌ِ عباسى‌، همسر مُعَلّى‌ بن‌ ايوب‌ طَريف‌ بود (ابن‌ نديم‌، همانجا).
ابن‌ انباري‌، وي‌ را از راويان‌ ادب‌ عربى‌ دانسته‌ (خطيب‌، همانجا) و خوانساري‌ (4/31) او را در اين‌ باب‌، در شمار متقدمان‌ نهاده‌ است‌. وي‌ در نحو پيرو مكتب‌ كوفه‌ بود (ابن‌ نديم‌، همانجا؛ ياقوت‌، 11/189). با اين‌ حال‌ آثار ابوعُبَيده‌ مَعمَر بن‌ مُثنّى‌ (د 207ق‌)، نحوي‌ پيرو مكتب‌ بصره‌، را نيز از خود وي‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ نديم‌، خطيب‌، همانجاها). ابن‌ مبارك‌ با جاحظ نيز همروزگار بود و جاحظ (1/155) اشعاري‌ به‌ روايت‌ وي‌ نقل‌ كرده‌ است‌. وي‌ ديوان‌ شعر فرزدق‌ را نيز روايت‌ كرد (سزگين‌، 2(3)/76)؛ گفت‌ و گويى‌ از او با اصمعى‌ (جاحظ، 7/202) و نيز گزارشى‌ دربارة حضور وي‌ در حلقة درس‌ ابن‌ جريح‌ در دست‌ است‌ (ابوالفجر، 6/91) و على‌ بن‌ بشر مروزي‌ 3 بيت‌ از اشعار ابن‌ مبارك‌ را كه‌ خود براي‌ او فرستاده‌، نقل‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ عبدربه‌، 2/321). از ديگر كسانى‌ كه‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند، محمد بن‌ حسن‌ بن‌ دينار هاشمى‌ است‌ (خطيب‌، همانجا). حافظة نيرومند وي‌ را نيز مانند حافظة بسياري‌ از ديگر راويان‌ ادب‌ ستوده‌اند (ابن‌ عبدربه‌، 2/230). دو گزارش‌ دربارة سفرهاي‌ او در دست‌ است‌ كه‌ يكى‌ از آن‌ دو مربوط به‌ سفر وي‌ به‌ شام‌ است‌ (همو، 3/183، 6/13). تنها ياقوت‌ (11/190) به‌ سال‌ درگذشت‌ ابن‌ مبارك‌ اشاره‌ كرده‌ است‌، اما دربارة چگونگى‌ درگذشت‌ او و محل‌ آن‌ سخنى‌ نگفته‌ است‌.
آثار: 6 اثر به‌ شرح‌ زير به‌ وي‌ منسوب‌ است‌ كه‌ هيچ‌كدام‌ اكنون‌ در دست‌ نيست‌:
1. الارضين‌ و المياه‌ و الجبال‌ (ابن‌ نديم‌، 77). همو قسمتى‌ از كتاب‌ را به‌ خط ابن‌ الكوفى‌ ديده‌ است‌؛ 2. الامثال‌؛ 3. خلق‌ الانسان‌؛ 4. المناهل‌؛ 5. النقائِض‌، كه‌ ابن‌ مبارك‌ اين‌ كتاب‌ را از ابوعبيده‌ روايت‌ كرده‌ است‌؛ 6. الوحوش‌ (ابن‌ نديم‌، همانجا؛ صفدي‌، 5/190؛ سزگين‌، 2(3)/76).
مآخذ: ابن‌ انباري‌، عبدالرحمان‌، نزهة الالباء، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ سامرايى‌، بغداد، 1959م‌؛ ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، الاغانى‌، بولاق‌، 1285ق‌؛ جاحظ، عمرو، الحيوان‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد بن‌ هارون‌، بيروت‌، 1388ق‌/1969م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349م‌؛ خوانساري‌، محمد باقر، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، 1382ق‌/1962م‌؛ سزگين‌، فؤاد، تاريخ‌ التراث‌ العربى‌، ترجمة محمود فهمى‌ حجازي‌، رياض‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ صفدي‌، خليل‌، نكت‌ الهميان‌ فى‌ نكت‌ العميان‌، به‌ كوشش‌ احمد زكى‌ بك‌، قاهره‌، 1329ق‌/1911م‌؛ ياقوت‌، ادبا.
مهيار علوي‌ مقدم‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا