اِبْن‌ِ ماشِطه‌، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ حسن‌، ديوان‌ سالار بلند پاية سده‌هاي‌ 3 و 4ق‌/9 و 10م‌. از زندگى‌ او اطلاعات‌ بسيار اندكى‌ در دست‌ است‌. با آنكه‌ نويسندگان‌ نزديك‌ به‌ زمان‌ او كه‌ بيشتر در سدة 4ق‌ مى‌زيستند، از آثار او نام‌ برده‌ و از برخى‌ از آنها در تأليفات‌ خود استفاده‌ كرده‌اند، ولى‌ به‌ شرح‌ حال‌ خود وي‌ نپرداخته‌اند. همين‌ قدر معلوم‌ است‌ كه‌ از كاتبان‌ بزرگ‌ بوده‌ و به‌ امور ديوانى‌ تسلط كافى‌ داشته‌ (مرزبانى‌، 155) و به‌ ويژه‌ در حساب‌ و فن‌ خراج‌ پرآوازه‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ نديم‌، 150). وي‌ كه‌ گويا از سوي‌ رقيبان‌ خود و به‌ سخره‌ به‌ ابن‌ ماشطه‌ مشهور شد (قس‌: ياقوت‌، 13/15)، در وزارت‌ حامد بن‌ عباس‌ (306-311ق‌) به‌ روزگار خلافت‌ مقتدر عباسى‌ كه‌ على‌ بن‌ عيسى‌ بن‌ جراح‌ (نك: ه د، ابن‌ جراح‌) بر كارها چيرگى‌ يافت‌، به‌ جاي‌ هشام‌ بن‌ عبدالله‌، معروف‌ به‌ ابوقيراط به‌ رياست‌ ديوان‌ بيت‌المال‌ منصوب‌ شد (تنوخى‌، 4/54). وي‌ مدتى‌ نيز معزول‌ و زندانى‌ شد. چنانكه‌ خود وي‌ طى‌ ابياتى‌ از آن‌ ايام‌ سخن‌ گفته‌ و يادآور شده‌ است‌ كه‌ حبس‌ِ كارگزاران‌ دولت‌ پس‌ از عزل‌، در آن‌ روزگار امري‌ عادي‌ بود و او نه‌ به‌ گناهى‌، بلكه‌ به‌ سبب‌ كرامت‌ و بزرگواريش‌ زندانى‌ شده‌ است‌ (مرزبانى‌، همانجا).
از تاريخ‌ تولد و مرگ‌ ابن‌ ماشطه‌ نيز اطلاع‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌. مرزبانى‌ (همانجا) او را پس‌ از 310ق‌/1922م‌، در حالى‌ كه‌ بيش‌ از 90 سال‌ داشته‌، ديده‌ بوده‌ است‌ و تنوخى‌ (همانجا) بر آن‌ است‌ كه‌ وي‌ حدود 100 سال‌ يعنى‌ تا حدود 320ق‌ زندگى‌ كرد. با اينهمه‌ چون‌ گفته‌اند كتاب‌ اخبارالوزراء او شامل‌ شرح‌ احوال‌ وزرا تا پايان‌ روزگار خليفه‌الراضى‌ (د 329ق‌) است‌ (مسعودي‌، 1/17)، از اين‌ رو مى‌بايست‌ چندگاهى‌ پس‌ از آن‌ هم‌ زيسته‌ باشد، اما تاريخ‌ 350ق‌ كه‌ بغدادي‌ (1/680) به‌ عنوان‌ تاريخ‌ درگذشت‌ او ياد كرده‌، به‌ كلى‌ بعيد مى‌نمايد.
آثار: نويسندگان‌ متقدم‌ آثاري‌ از ابن‌ ماشطه‌ ذكر كرده‌اند كه‌ هيچ‌ يك‌ از آنها اكنون‌ در دست‌ نيست‌: جواب‌ المُنْعِت‌ در فن‌ كتابت‌ (تنوخى‌، همانجا)، كتاب‌ الخراج‌ (ابن‌ نديم‌، همانجا)، كتاب‌ تعليم‌ بعض‌ المؤامرات‌ كه‌ ابن‌ نديم‌ (همانجا) آن‌ را به‌ خط خود ابن‌ ماشطه‌ ديده‌ بوده‌ است‌، اخبار الوزراء كه‌ تا آخر روزگار خلافت‌ الراضى‌ را در برداشته‌ است‌ (مسعودي‌، همانجا) و تنوخى‌ و ابن‌ صيرفى‌ از آن‌ در آثار خود استفاده‌ كرده‌اند I/376) ؛ GAS, سوردل‌، .(1/7 وي‌ شعر نيز مى‌سرود و مرزبانى‌ (همانجا) و به‌ تبع‌ او ياقوت‌ (13/16-17) اشعاري‌ از او نقل‌ كرده‌اند.
مآخذ: ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ محسن‌ بن‌ على‌، نشوار المحاضرة؛ به‌ كوشش‌ عبود شالجى‌، بيروت‌، 1392ق‌/1972م‌؛ مرزبانى‌، محمد، معجم‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1379ق‌/1960م‌؛ مسعودي‌، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ باربيه‌ دومنار، پاريس‌، 1877م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز:
; Sourdel, Dominique, Le vizirat q Abb ? side, Damas, 1959.
سيدجعفر سجادي‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا