اِبْن‌ِ كَنّان‌، محمد بن‌ عيسى‌ بن‌ محمود بن‌ محمد بن‌ كنان‌ صالحى‌ دمشقى‌ خلوتى‌ (1074-1153ق‌/1663-1740م‌)، مشهور به‌ ابن‌ زين‌ التقاه‌ (يا ابن‌ زين‌ الثقاة)، تاريخ‌نگار حنبلى‌ كه‌ به‌ تصوف‌ نيز گرايش‌ داشت‌. وي‌ در دمشق‌ زاده‌ شد. پدرش‌ عيسى‌ كه‌ او نيز به‌ ابن‌ كنان‌ شهره‌ بود، از فقيهان‌ و دانشمندان‌ و عارفان‌ حنبلى‌ دمشق‌ به‌ شمار مى‌آمد. عيسى‌ در شهرهاي‌ مختلف‌ دنياي‌ اسلام‌ به‌ سياحت‌ پرداخت‌ و سرانجام‌ در زادگاه‌ خود در 1093ق‌/1682م‌ درگذشت‌. محمد بن‌ عيسى‌ نخست‌ نزد پدر و سپس‌ نزد گروهى‌ از دانشمندان‌ دمشق‌ چون‌ شيخ‌ خليل‌ موصلى‌ به‌ شاگردي‌ پرداخت‌. وي‌ نزد شيخ‌ خليل‌، بخشى‌ از كتاب‌ جمع‌ الجوامع‌ در اصول‌ فقه‌ و الرسالة الاندلسية در عروض‌ را فراگرفت‌. از حوادث‌ زندگى‌ او بيش‌ از اين‌ چيزي‌ دانسته‌ نيست‌، جز آنكه‌ سفري‌ به‌ حج‌ رفت‌ و در مدينه‌ با شيخ‌ ابراهيم‌ بن‌ حسن‌ كورانى‌ ديدار داشت‌ و نزد او حديث‌ آموخت‌. ابن‌ كنان‌ پس‌ از درگذشت‌ پدر به‌ پيشوايى‌ طريقت‌ وي‌ رسيد و تا پايان‌ زندگى‌ اين‌ سمت‌ را حفظ كرد. ابن‌ كنان‌ سرانجام‌ در دمشق‌ درگذشت‌ و در دامنة كوه‌ قاسيون‌ در صالحيه‌ در گورستانى‌ كه‌ مدفن‌ دانشمندان‌ بود، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. بعد از او پيشوايى‌ فرقه‌ به‌ فرزندش‌ شيخ‌ محمد سعيد رسيد (مرادي‌، 4/85 -86؛ غزي‌، 279- 280). مسلم‌ است‌ كه‌ ابن‌ كنان‌ بر مذهب‌ حنبلى‌ بوده‌، امّا اشتباه‌ ناسخان‌ كه‌ گاهى‌ حنبلى‌ را حنفى‌ نوشته‌اند، دسته‌اي‌ از محققان‌ معاصر را به‌ ترديد انداخته‌ و او را حنفى‌خوانده‌اند (براي‌نمونه‌، نك: آلوارت‌، ؛ IX/86 ظاهريه‌، 2/50).
ابن‌ كنان‌ در دانشها و رشته‌هاي‌ گوناگون‌ تبحر داشت‌، به‌ اين‌ سبب‌ آثارش‌ از تنوع‌ گسترده‌اي‌ برخوردار است‌، ولى‌ تخصص‌ اصلى‌ او در تاريخ‌ است‌. وي‌ يكى‌ از تأليفات‌ خود را به‌ حوادث‌ روزانه‌ اختصاص‌ داد و در ضمن‌ آن‌ وفيات‌ دانشمندان‌ هر دوره‌ را آورد و شرح‌ حالى‌ بدان‌ افزود (مرادي‌، همانجا). آثار ديگر او در زمينة بلاغت‌، نحو، كشاورزي‌ و چند رشتة ديگر است‌.
برجسته‌ترين‌ آثار ابن‌ كنان‌ به‌ اين‌ شرح‌ است‌: 1. المروج‌ السندسية الفسيحة فى‌ تلخيص‌ تاريخ‌ الصالحية. اين‌ كتاب‌ به‌ تصحيح‌ محمد دهمان‌ در دمشق‌ (1366ق‌/1947م‌) چاپ‌ شد. نسخة خطى‌ آن‌ به‌ خط مؤلف‌نيزموجوداست‌ (منجد،344؛ فهرست‌الكتب‌، 273)؛ 2. الحوادث‌ اليومية من‌ تاريخ‌ احدي‌ عشر والف‌ وميّة. اين‌ كتاب‌ دو جلدي‌ شامل‌ حوادث‌ تاريخى‌ است‌ كه‌ به‌ صورت‌ روزانه‌ مرتب‌ شده‌اند، جلد نخست‌ از محرم‌ 1111 تا آخر 1134 و جلد دوم‌ از آغاز 1135 تا آخر ربيع‌الثانى‌ 1153 را در برمى‌گيرد. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در دست‌ است‌ ( آلوارت‌، )؛ IX/86-87 3. المعانى‌المرضية على‌الشمعةالمضية (همان‌، VI/163- 164 )؛ 4. رسالة الاشباه‌ برفع‌ الاشتباه‌. اين‌ كتاب‌ در مباحث‌ نحوي‌ است‌ (همان‌، )؛ VI/199 5. حدائق‌ الياسمين‌ فى‌ ذكر قوانين‌ الخلفاء و السلاطين‌. اين‌ كتاب‌ به‌ القاب‌ و عناوين‌ سلاطين‌ و خلفاي‌ پيشين‌ يا اصطلاحات‌ ديوانى‌ و رسوم‌ بر نهادة آنان‌ مى‌پردازد. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در دست‌ است‌ (همان‌، ؛ V/125-126 فهرس‌ مخطوطات‌، 1/103-104)؛ 6. المواكب‌ الاسلامية فى‌ الممالك‌ و المحاسن‌ الشامية، دربارة مدارس‌ و خانقاهها و مطالبى‌ از اينگونه‌ است‌ (همان‌، 1/167- 168)؛ 7. الدّر المنضد فى‌ ذكر اصحاب‌ الامام‌ احمد. اين‌ كتاب‌ گزيده‌اي‌ از كتاب‌ المنهج‌ الاحمد فى‌ تراجم‌ اصحاب‌ الامام‌ احمد است‌ كه‌ ابن‌ كنان‌ آن‌ را ترتيب‌ داده‌، نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة احمدية حلب‌ موجود است‌ (منجد، 343؛ سيد، 2(2)/57)؛ 8. الرسالة المشتملة على‌ انواع‌ البديع‌ فى‌ البسملة، چند نسخه‌ از آن‌ در دست‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در تفسير و بلاغت‌ است‌ (ظاهريه‌، 2/50؛ تيموريه‌، 1/97؛ آلوارت‌، )؛ VI/416 9. الاكتفاء فى‌ ذكر مصطلح‌ الملوك‌ و الخلفاء (همان‌، )؛ VI/126-127 10. المحاسن‌ المرضية فى‌ شرح‌ منظومة البديعية، از اين‌ كتاب‌ نسخة دستنويس‌ مؤلف‌ كه‌ در 1136ق‌ نگارش‌ يافته‌، برجاي‌ مانده‌ است‌ (همان‌، )؛ VI/453 11. زين‌ الربيع‌ فى‌ علم‌ المعانى‌ و البيان‌ و البديع‌، نسخه‌اي‌ از آن‌ را آلوارت‌ معرفى‌ كرده‌ است‌ )؛ VI/403) 12. الانوار المبتهجة على‌ منظومة المنفرجة. اين‌ كتاب‌ در شرح‌ قصيدة «منفرجه‌» اثر ابوحامد غزالى‌ است‌ (همان‌، )؛ VI/605-606 13. الزَهور البهيّة فى‌ شرح‌ رسالة الاصول‌ الفقهية، در شرح‌ رسالة الاصول‌ منسوب‌ به‌ شيخ‌ جمال‌الدين‌ يوسف‌ مقدسى‌ (همان‌، )؛ IV/36 14. كتاب‌ الرّسالة المفردة فى‌ اربعين‌ حديثاً مسندة (همان‌، )؛ II/238-239 15. زهرالبان‌ فى‌ نعوت‌ الحيوان‌، اين‌ كتاب‌ گزيدة اثر ديگري‌ است‌ (همان‌، )؛ V/465-466 16. البيان‌ و الصراحة بتلخيص‌ كتاب‌ الملاحة فى‌ علم‌ الفلاحة، گزيده‌اي‌ از كتاب‌ الملاحة فى‌ معرفة الفلاحة اثر رضى‌ غزي‌ است‌ كه‌ در چند فصل‌ تدوين‌ گرديده‌ است‌ (همان‌، .(V/488-489
مآخذ: تيموريه‌، فهرست‌؛ سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصوّرة (التاريخ‌)، قاهره‌، 1957م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (علوم‌ قرآنى‌)، خيمى‌؛ غزي‌ عامري‌، محمد، النعت‌ الاكمل‌، به‌ كوشش‌ محمد مطيع‌ حافظ و نزار اباظه‌، دمشق‌، 1402ق‌/1982م‌؛ فهرست‌ الكتب‌ العربية المحفوظة بدار الكتب‌ الشرقية فى‌ طوكيو، توكيو، 1405ق‌/ 1985م‌؛ فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، كويت‌، 1986م‌؛ مرادي‌، محمد خليل‌، سلك‌ الدُّرر فى‌ اعيان‌ القرن‌ الثانى‌ عشر، بغداد، 1301ق‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، معجم‌ المورخين‌ الدمشقيين‌، بيروت‌، 1398ق‌؛ نيز:
Ahlwardt.
سيدعلى‌ آل‌داود
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا