responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1682
ابن کلس
جلد: 4
     
شماره مقاله:1682



اِبْن‌ِ كِلّس‌، ابوالفرج‌ يعقوب‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ هارون‌ بن‌ كلس‌ (318-380ق‌/930-990م‌)، از ديوانيان‌ دوران‌ حكومت‌ كافور اخشيدي‌ و المعزلدين‌ الله‌ و وزير بالله‌ خليفة فاطمى‌. ابن‌ كلس‌ در خانواده‌اي‌ يهودي‌ در بغداد به‌ دنيا آمد. حساب‌ و نوشتن‌ را در همان‌ شهر فرا گرفت‌، سپس‌ به‌ همراه‌ پدرش‌ به‌ شام‌ كوچ‌ كرد و در رمله‌ ساكن‌ شد. در اين‌ شهر به‌ عنوان‌ وكيل‌ (نمايندة خريد) بازرگانان‌ مشغول‌ كار گرديد و پس‌ از مدتى‌، با اموالى‌ كه‌ نزد او گرد آمده‌ بود، به‌ مصر گريخت‌ و براي‌ كافور اخشيدي‌ به‌ تجارت‌ پرداخت‌ (ابن‌ قلانسى‌، 55).
ابن‌ كلس‌ در مصر از سوي‌ كافور مأمور خريد كالاهايى‌ گشت‌ كه‌ بهاي‌ آنها از درآمد اراضى‌ كشاورزي‌ پرداخت‌ مى‌شد و همين‌ امر موجب‌ گرديد كه‌ اطلاعات‌ دقيقى‌ در باب‌ روستاهاي‌ مصر و درآمد آنها حاصل‌ نمايد (مقريزي‌، الخطط، 2/5) و با اظهار لياقت‌، توانايى‌ و امانت‌ توجه‌ كافور را جلب‌ كند. به‌ گفتة ابن‌ صيرفى‌ (ص‌ 19-20) ابن‌ كلس‌ با آگاه‌ كردن‌ كافور از ميراث‌ چند تن‌، از جمله‌ يك‌ يهودي‌ و ارسال‌ ماترك‌ آنها براي‌ او و نيز تظاهر به‌ استغناي‌ طبع‌ توانست‌ مورد وثوق‌ مخدومش‌ قرار گيرد و متصدي‌ ديوان‌ مصر و شام‌ شود. سپس‌ به‌ طمع‌ وزارت‌، اسلام‌ آورد (ابن‌ قلانسى‌، همانجا؛ ابن‌ خلكان‌، 7/33) و به‌ فراگيري‌ قرآن‌ و فقه‌ پرداخت‌ (356ق‌/967م‌). با اين‌ وصف‌ شواهد از پاي‌بندي‌ او به‌ آيين‌ جديد حكايت‌ مى‌كنند (ابن‌ خلكان‌، 7/34؛ ذهبى‌، 16/443).
با اسلام‌آوردن‌ ابن‌كلس‌ موقعيت‌ ابوالفضل‌ جعفربن‌فرات‌ - معروف‌ به‌ ابن‌ حنزابه‌ - وزير كافور متزلزل‌ و خصومتش‌ با او آغاز شد كه‌ پس‌ از مرگ‌ كافور (357ق‌) علنى‌ گشت‌. در اين‌ زمان‌ با توافقى‌ كه‌ به‌ عمل‌ آمد احمد بن‌ على‌ بن‌ اخشيد در 11 سالگى‌ جانشين‌ كافور شد و به‌ علت‌ صغر سن‌، حسين‌ بن‌ عبيدالله‌ بن‌ طُغج‌ به‌ نيابت‌ او زمام‌ امور را در دست‌ گرفت‌. ابن‌ حنزابه‌ كه‌ منصب‌ سابق‌ را نيز حفظ كرده‌ بود، به‌ دستگيري‌ ديوانيان‌ عصر كافور از جمله‌ ابن‌ كلس‌ دست‌ بازيد و به‌ مصادرة اموال‌ آنان‌ اقدام‌ كرد. با پادرميانى‌ يكى‌ از علويان‌ به‌ نام‌ ابوجعفر مسلم‌ بن‌ عبيدالله‌ حسينى‌، ابن‌ كلس‌ پس‌ از پرداخت‌ 500 ،4دينار از بند ابن‌ حنزابه‌ رهايى‌ يافت‌ و با كمك‌ برادرش‌ مخفيانه‌ از مصر عازم‌ قلمرو ابوتميم‌ معد ملقب‌ به‌ المعزلدين‌ الله‌ فاطمى‌ در مغرب‌ شد (ابن‌ خلكان‌، 1/374، 7/28).
گرچه‌ اخبار منابع‌ شامى‌ و مصري‌، به‌ ويژه‌ ابن‌ تغري‌ بردي‌ (4/21) - مبنى‌ بر اين‌ كه‌ ابن‌ كلس‌ با پيوستن‌ به‌ المعز او را به‌ فتح‌ مصر تحريك‌ كرد و از اين‌ رو نقش‌ مهمى‌ در پيدايش‌ خلافت‌ فاطميان‌ ايفا نمود - با اقبال‌ محققان‌ مواجه‌ شده‌ است‌ ( 2 EI؛ قاسم‌، 10)، ولى‌ روايت‌ مذكور جاي‌ ترديد بسيار دارد. زيرا به‌ تصريح‌ ابن‌ خلكان‌ (5/225-226) المعز خود پس‌ از آگاهى‌ از مرگ‌ كافور در صدد فتح‌ مصر بود در همين‌ زمان‌ لشكريان‌ مصر نيز به‌ علت‌ عدم‌ دريافت‌ مستمري‌ و پاداش‌ از ابن‌ حنزابه‌ ناراضى‌ و با مكاتبات‌ خود المعز را به‌ تصرف‌ مصر تشويق‌ كرده‌ بودند (همو، 1/376). المعز هم‌ سپاهى‌ به‌ فرماندهى‌ جوهر صقلى‌ براي‌ فتح‌ آن‌ ديار اعزام‌ نمود. ابن‌ كلس‌ به‌ هنگام‌ گريز به‌ مغرب‌ در بين‌ راه‌ با لشكر مذكور مواجه‌ شد و با ايشان‌ به‌ مصر بازگشت‌ و به‌ هنگام‌ فتح‌ مصر در 358ق‌ در كنار جوهر بود (قرشى‌، 6/229؛ قس‌: ابن‌ خلكان‌، 7/28).
پس‌ از استقرار جوهر در مصر، ابن‌ كلس‌ يك‌ بار ديگر عازم‌ مغرب‌ شد و در آنجا به‌ خدمت‌ المعز درآمد و تا 362ق‌ كه‌ به‌ همراه‌ او به‌ مصر بازگشت‌، در مغرب‌ به‌ سر برد و در طول‌ اين‌ مدت‌ توجه‌ المعز را جلب‌ كرد (قرشى‌، همانجا). آنچه‌ منابع‌ شامى‌ در باب‌ نقش‌ اطرافيان‌ يهودي‌ المعز در ترقى‌ ابن‌ كلس‌ ذكر كرده‌اند، به‌ همين‌ دوره‌ باز مى‌گردد (ابن‌ قلانسى‌، 55؛ ابن‌ خلكان‌، 7/33، به‌ نقل‌ از ابن‌ عساكر).
به‌ دنبال‌ عزل‌ جوهر از تصدي‌ ماليه‌ (محرم‌ 363) المعز، ابن‌ كلس‌ و عُسلوج‌ بن‌ حسن‌ و نهاجى‌ را مأمور اصلاح‌ امور مالى‌ كرد. تدابير او و عسلوج‌ موجب‌ افزايش‌ بى‌سابقة درآمد و تثبيت‌ بهاي‌ دينار معزي‌ به‌ زيان‌ دينار عباسيان‌ در مصر شد (مقريزي‌، الخطط، 2/5 -6، اتعاظ الحنفا، 198-199؛ همو، شذور العقود، 26-27).
با مرگ‌ المعز (ربيع‌الا¸خر 365/ دسامبر 975) پسرش‌ ابومنصور نزار ملقب‌ به‌ العزيز بالله‌ در شرايطى‌ جانشين‌ او گشت‌ كه‌ با استيلاي‌ الپتكين‌ ترك‌، سردار شورشى‌ عزالدوله‌ بختيار ديلمى‌، بر دمشق‌ (364ق‌) اقتدار فاطميان‌ در شرق‌ به‌ شدت‌ متزلزل‌ شده‌ بود. به‌ پيشنهاد ابن‌ كلس‌، العزيز سپاهى‌ به‌ فرماندهى‌ جوهر براي‌ فتح‌ دمشق‌ فرستاد. اتحاد الپتكين‌ و قرامطة احناء با وجود پيروزيهاي‌ نخستين‌ سودي‌ نبخشيد و العزيز در محرم‌ 367 موفق‌ به‌ شكست‌ الپتكين‌ و جلب‌ قرامطه‌ شد (ابن‌ قلانسى‌، 29-37؛ ابن‌ اثير، 8/656-661). ظاهراً ابن‌ كلس‌ در اين‌ موفقيت‌ نقش‌ مهمى‌ ايفا نمود، زيرا در آغاز محرم‌ همين‌ سال‌ از سوي‌ العزيز به‌ وزارت‌ منصوب‌ گرديد (مقريزي‌، الخطط، 2/6). بدين‌ ترتيب‌ منصب‌ وزارت‌ در دستگاه‌ خلافت‌ فاطميان‌ پديدار شد و ابن‌ كلس‌ نخستين‌ وزير اين‌ سلسله‌ گشت‌ (ابن‌ صيرفى‌، 190؛ ابن‌ خلكان‌، 7/29) و در رمضان‌ 368/ آوريل‌ 797 از العزيز لقب‌ «الوزير الاجل‌» و اموال‌ فراوان‌ دريافت‌ كرد (ابن‌ صيرفى‌، 21؛ مقريزي‌، همانجا) و در راه‌ اعتلاي‌ سياسى‌ و فرهنگى‌ قلمرو فاطميان‌ كوشش‌ بسيار نمود.
نظر به‌ مجاورت‌ آل‌ بويه‌، حمدانيان‌ حلب‌ و روم‌ شرقى‌ با شام‌ و فلسطين‌، استقرار حاكميت‌ العزيز بر منطقة مذكور اهميت‌ بسيار داشت‌. در آغاز وزارت‌ ابن‌ كلس‌، ابو تغلب‌ غضنفر بن‌ ناصرالدولة حمدانى‌ كه‌ پس‌ از شكست‌ از عضدالدولة ديلمى‌ به‌ قلمرو فاطميان‌ گريخته‌ بود، بر سر حكومت‌ دمشق‌ با قسّام‌ جانشين‌ الپتكين‌ درگير بود. با حيلة ابن‌ كلس‌، ابوتغلب‌ در جنگ‌ با مفرّج‌ بن‌ دغفل‌ بن‌ جرّاح‌ - رئيس‌ قبيلة طى‌ كه‌ در فلسطين‌ مستقر بود - به‌ قتل‌ رسيد و كمى‌ بعد دست‌ قسّام‌ نيز از دمشق‌ كوتاه‌ شد (370ق‌). حاصل‌ كشمكشهاي‌ اين‌ دوران‌ افزايش‌ قدرت‌ مفرج‌ دغفل‌ بود كه‌ از العزيز اطاعت‌ چندانى‌ نداشت‌ (ابن‌ قلانسى‌، 39-42). اصول‌ سياست‌ ابن‌ كلس‌ در قبال‌ شامات‌ را در نصايحى‌ كه‌ به‌ وقت‌ مرگ‌ به‌ العزيز كرد، مى‌توان‌ يافت‌: تا زمانى‌ كه‌ روم‌ با تو در صلح‌ است‌ بااو در صلح‌ باش‌. از حمدانيان‌ حلب‌ به‌ خطبه‌ و سكه‌ قناعت‌ كن‌ و هرگاه‌ فرصت‌ نابودي‌ مفرج‌ بن‌ دغفل‌ فراهم‌ آمد، آن‌ را از دست‌ مده‌ (روذراوري‌، 3/185؛ ابن‌ قلانسى‌، 56). اين‌ اصول‌ را خود ابن‌ كلس‌ در دوران‌ وزارت‌ به‌ كار بست‌ و هم‌ از اين‌ رو بود كه‌ ميان‌ فاطميان‌ و روم‌ شرقى‌ در شام‌ برخوردي‌ پيش‌ نيامد و بكجور، عامل‌ ناراحتى‌ حمدانيان‌ در حمص‌ به‌ رغم‌ پيوستن‌ به‌ العزيز نتوانست‌ به‌ حكومت‌ دمشق‌ دست‌ يابد (ابن‌ قلانسى‌، 48- 55؛ ابن‌ اثير، 9/17، 58). ابن‌ كلس‌ براي‌ نابودي‌ مفرج‌ بن‌ دغفل‌ نيز از هيچ‌ كوششى‌ فروگذار نكرد. حيله‌، تفرقه‌ افكنى‌ و حتى‌ توطئة قتل‌ از جمله‌ ابزارهايى‌ بود كه‌ وي‌ در اجراي‌ سياست‌ خود به‌ كار مى‌گرفت‌.
اختياراتى‌ كه‌ ابن‌ كلس‌ از العزيز گرفت‌، نشان‌ مى‌دهد كه‌ وي‌ مى‌خواست‌ كارها را در نهاد وزارت‌ متمركز كند. تشكيل‌ دواوين‌ مختلف‌ در محل‌ استقرار وزير (مقريزي‌، همانجا)، تضعيف‌ مغربيها كه‌ در دوران‌ آغازين‌ خلافت‌ فاطميان‌ از منصب‌ و قدرت‌ برخوردار بودند، استفاده‌ از مأمورين‌ تازه‌ مسلمان‌ خبر چين‌، مداخله‌ در امور نظامى‌ و به‌ ويژه‌ قضايى‌ (كندي‌، 590 -593) از كوشش‌ او در اين‌ راه‌ خبر مى‌دهد.
رابطة ابن‌كلس‌ با العزيز، بجز يكبار كه‌ عزل‌ كوتاه‌ مدت‌ او را از وزرات‌ درپى‌ داشت‌ (373-374ق‌)، همواره‌ حسنه‌ بود. علت‌ اين‌ عزل‌ را خشم‌ خليفة فاطمى‌ از قتل‌ الپتكين‌ به‌ دستور ابن‌ كلس‌ ذكر كرده‌اند. الپتيكن‌ پس‌ از شكست‌ مورد عنايت‌ العزيز قرار گرفته‌ بود و نسبت‌ به‌ ابن‌ كلس‌ سرگرانى‌ مى‌كرد (همدانى‌، 1/228؛ ابن‌ اثير، 8/661)، ولى‌ به‌ احتمال‌ قوي‌ العزيز براي‌ رضاي‌ ياران‌ مغربى‌ خود بدين‌ كار مبادرت‌ نمود. زيرا مغربيان‌ با ابن‌ كلس‌ مخالفت‌ مى‌ورزيدند و حتى‌ در 372ق‌ (ابن‌ قلانسى‌، 50؛ ابن‌ اثير، 9/18) در دوران‌ آشفتگى‌ ناشى‌ از خشكسالى‌ درپى‌ قتل‌ وزير برآمدند. وانگهى‌ العزيز، برپاية يك‌ روايت‌، ابومحمد حسن‌ بن‌ عمار كتامى‌ (عمشار المغربى‌: ابن‌ دواداري‌، 6/208) را كه‌ از سران‌ مغربيان‌ بود، جانشين‌ او كرد (همو، 6/205- 208؛ ابن‌ خلكان‌، 5/374). اما نابسامانى‌ امور موجب‌ گرديد كه‌ خليفة فاطمى‌ بار ديگر وزارت‌ را به‌ ابن‌ كلس‌ واگذار كند و اموال‌ و غلامان‌ بسيار به‌ او ببخشد (374ق‌). اين‌ بار ابن‌ كلس‌ تا پايان‌ عمر منصب‌ خود را حفظ كرد. بى‌ترديد گذشته‌ از توانايى‌ سازماندهى‌ بايد محافظه‌كاري‌ و كوشش‌ ابن‌ كلس‌ در جلب‌ رضاي‌ العزيز را از عوامل‌ مهم‌ ابقايش‌ محسوب‌ نمود (نك: قلقشندي‌، 14/391؛ مقريزي‌، الخطط، 2/7؛ ابن‌ خلكان‌، 7/30-31؛ ابن‌ سعيد، 64 - 65).
ابن‌ كلس‌ در دوران‌ وزارتش‌ براي‌ افزايش‌ شكوه‌ دربار العزيز اقداماتى‌ به‌ عمل‌ آورد. از جمله‌ مقرر داشت‌ كه‌ دسته‌اي‌ از فرماندهان‌ نظامى‌ در موكب‌ خليفه‌ حركت‌ نمايند. خود نيز با استفاده‌ از ثروت‌ اعطايى‌ العزيز زندگى‌ پرتجملى‌ در كاخش‌ ترتيب‌ داد و دسته‌اي‌ از غلامان‌ و نظاميان‌ كه‌ به‌ علت‌ انتساب‌ به‌ او «الطائفة الوزيرية» ناميده‌ مى‌شدند، براي‌ خود فراهم‌ آورد و آنان‌ را در ناحيه‌اي‌ از قاهره‌ مستقر ساخت‌ كه‌ به‌ «الحارة الوزيرية» موسوم‌ گشت‌ (ابن‌ صيرفى‌، 23؛ ابن‌ خلكان‌، 7/29-30؛ مقريزي‌، همان‌، 2/5). چون‌ «الطائفة الوزيرية» جهت‌ مقابله‌ با خطرات‌ احتمالى‌ مغربيها سازماندهى‌ شده‌ بود (قرشى‌، 6/241)، احتمالاً زمان‌ تشكيل‌ آن‌ به‌ سالهاي‌ پس‌ از 372ق‌ و به‌ ويژه‌ دورة دوم‌ وزارت‌ او (374-380ق‌) باز مى‌گردد.
اشتغال‌ ابن‌ كلس‌ به‌ امور سياسى‌ مانع‌ از توجهش‌ به‌ مسائل‌ فرهنگى‌ نشد و گشاده‌دستى‌ او، گروهى‌ از فقها، علما، اطباء و شعرا را پيرامون‌ وي‌ گرد آورد. ايشان‌ آثار خود را در مجلس‌ وزير عرضه‌ مى‌كردند (ابن‌ خلكان‌، 7/29). محمد بن‌ احمد تميمى‌ طبيب‌ كه‌ كتاب‌ مادةالبقاء باصلاح‌ فساد الهواء و التحرّز من‌ ضرر الاوباء را براي‌ ابن‌ كلس‌ تأليف‌ كرد (قفطى‌، 106) و ابوحامد احمد بن‌ محمد انطاكى‌ معروف‌ به‌ ابوالرقعمق‌ شاعر مصري‌ از آن‌ جمله‌اند (ابن‌ خلكان‌، 1/131). رغيب‌، ديگر شاعر مصر نيز او را به‌ واسطة گشاده‌ دستيش‌ ستوده‌ است‌ (ابوحيان‌ توحيدي‌، 83). ابن‌ كلس‌، گذشته‌ از دانش‌ پروري‌، خود نيز اهل‌ قلم‌ بود.
از تأليفات‌ او اينهاست‌: 1. كتاب‌ فى‌ القراءات‌؛ 2. كتاب‌ فى‌ الاديان‌، كه‌ بعداً آن‌ را مختصر كرد؛ 3. كتاب‌ فى‌ آداب‌ رسول‌الله‌ (ص‌)؛ 4. كتاب‌ فى‌ علم‌ الابدان‌ و صلاحها، در هزار برگ‌؛ 5. رسالة الوزيرية يا مصنّف‌ الوزير، در فقه‌ اسماعيليه‌. گرچه‌ منابع‌ متقدم‌ اين‌ اثر را مجموعة مسموعات‌ ابن‌ كلس‌ از المعز و العزيز ذكر كرده‌اند (ابن‌ صيرفى‌، 22؛ قس‌: ابن‌ خلكان‌، 7/30؛ مقريزي‌، همان‌، 2/6)، ولى‌ از اظهارات‌ متأخرين‌ اسماعيليه‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ رسالة مذكور با استفاده‌ از آثار قاضى‌ نعمان‌ بن‌ محمد - به‌ ويژه‌ كتاب‌ مشهور دعائم‌ الاسلام‌ - تأليف‌ شده‌ است‌ (قرشى‌، 6/232)؛ 6. مناسك‌ الحج‌ (مقريزي‌، همانجا؛ ايوانف‌، .(38
در ميان‌ آثار مذكور الرسالة الوزيرية از اهميت‌ ويژه‌اي‌ برخوردار است‌. به‌ نظر مى‌رسد ك‌ ابن‌ كلس‌ با تأليف‌ و تدريس‌ آن‌ (370ق‌ به‌ بعد) درصدد بوده‌ است‌ كه‌ دستگاه‌ خلافت‌ فاطميان‌ را براساس‌ استنباط شخصى‌ خود از فقه‌ اسماعيليه‌ سازمان‌ دهد و گذشته‌ از وزارت‌ نقش‌ يك‌ نظريه‌ پرداز را نيز ايفا نمايد. وي‌ مى‌كوشيد اين‌ كتاب‌ را به‌ راهنماي‌ مردم‌ در اجراي‌ وظايف‌ شرعى‌ ايشان‌ تبديل‌ كند و گروهى‌ از عالمان‌ را به‌ صدور فتوي‌ از روي‌ آن‌ واداشته‌ بود (ابن‌ صيرفى‌، 22؛ ابن‌ خلكان‌، 7/30).
بى‌ترديد مهم‌ترين‌ اقدام‌ فرهنگى‌ ابن‌ كلس‌ را بايد كوشش‌ او در تبديل‌ جامع‌ الازهر به‌ مركزي‌ علمى‌ دانست‌. قلقشندي‌ به‌ روايت‌ مسبّحى‌ (د 420) مى‌نويسد: به‌ درخواست‌ وي‌، عزيز براي‌ 37 تن‌ از فقها مقرري‌ تعيين‌ كرد و ايشان‌ را در خانه‌هاي‌ مجاور الازهر سكنى‌ داد. اين‌ افراد حلقة درس‌ خود را در جامع‌ الازهر تشكيل‌ مى‌دادند (3/363؛ نك: مقريزي‌، همان‌، 2/273، كه‌ شمار آنان‌ را 35 نفر ذكر كرده‌ است‌). ظاهراً علاقة ابن‌ كلس‌ به‌ علم‌ و علما از اهداف‌ سياسى‌ خالى‌ نبود. به‌ عنوان‌ مثل‌ او محمد بن‌ عبدالله‌ عُتَقى‌ را كه‌ در كتاب‌ تاريخش‌ از ذكر محاسن‌ امويان‌ و عباسيان‌ خودداري‌ نكرده‌ بود، تنبيه‌ كرد (قفطى‌، 285).
از ميان‌ بناها و آثاري‌ كه‌ ابن‌ كلس‌ پديد آورد، مى‌توان‌ به‌ «جامع‌ الحاكم‌» (مقريزي‌، همان‌، 2/277) و همچنين‌ 7 باغ‌ در قاهره‌ معروف‌ به‌ «بساتين‌ الوزير» (ابن‌ دقماق‌، 1/57) اشاره‌ كرد. اين‌ باغها در قرن‌ 9ق‌ بخشى‌ از الحارة الوزيرية به‌ شمار مى‌آمدند (مقريزي‌، همان‌، 2/14).
ارباب‌ رجال‌ و تواريخ‌، احوال‌ ابن‌ كلس‌ را از ديدگاههاي‌ مختلف‌ مورد بحث‌ و بررسى‌ قرار داده‌اند. شاميان‌ به‌ زيان‌ و اسماعيليان‌ به‌ سود او قلم‌ زده‌اند. آنچه‌ از مجموع‌ داوريهاي‌ نويسندگان‌ مى‌توان‌ دريافت‌ اين‌ است‌ كه‌ وي‌ مردي‌ كاردان‌، كاربُر، زيرك‌، وفادار به‌ مخدوم‌ و در عين‌ حال‌ جاه‌طلب‌ بود و براي‌ دستيابى‌ به‌ اهدافش‌ از هيچ‌ كوشش‌ و اقدامى‌ فروگذار نمى‌كرد. چنين‌ مى‌نمايد كه‌ خصلت‌ وفاداري‌ او در زمان‌ حياتش‌ شهرت‌ داشت‌ (ابن‌ خلكان‌، 7/27؛ يافعى‌، 2/250). ابن‌ كلس‌ در 62 سالگى‌ بيمار شد و در ذيحجة 38/ فورية 991 درگذشت‌. در آخر عمرش‌ العزيز شخصاً بر بستر او حاضر شد و پس‌ از مرگ‌ بر جنازه‌اش‌ نماز گزارد و در فقدان‌ وي‌ اشك‌ ريخت‌. مراسم‌ كفن‌ و دفن‌ او با شكوه‌ برگذار شد (نك: ابن‌ خلكان‌، 7/34). مرگ‌ او تغييراتى‌ را در تشكيلات‌ دولت‌ درپى‌آورد و براي‌ مدتى‌ وزارت‌ حذف‌ و منصب‌ «وساطت‌» و «سفارت‌» به‌ جاي‌ آن‌ پديد آمد كه‌ از لحاظ اختيارات‌ در مرتبة پايين‌تري‌ بود (مقريزي‌، همان‌، 1/439؛ قس‌: ابن‌ صيرفى‌، 26). از بازماندگان‌ ابن‌ كلس‌ دربارة دو دختر وي‌ اطلاعاتى‌ در دست‌ است‌ (ياقوت‌، 7/137؛ مقريزي‌، همان‌، 2/8).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ دقماق‌، ابراهيم‌، الانتصار لواسطة عقد الامصار، بيروت‌، دارالا¸فاق‌ الجديدة؛ ابن‌ دواداري‌، ابوبكر، كنزالدرر و جامع‌ الغرر، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، قاهره‌، 1380ق‌/1983م‌؛ ابن‌ سعيد على‌، عنوان‌ المرقصات‌، بولاق‌، 1286ق‌؛ ابن‌ صيرفى‌، على‌، الاشارة الى‌ من‌ نال‌ الوزارة، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ مخلص‌، قاهره‌، 1924م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، الشعر و الشعراء، بيروت‌، دارالثقافة؛ ابن‌ قلانسى‌، حمزة، ذيل‌ تاريخ‌ دمشق‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ابوحيان‌ توحيدي‌، مثالب‌ الوزيرين‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ كيلانى‌، دمشق‌، 1961م‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و اكرم‌ البوشى‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ روذراوري‌، محمد، ذيل‌ تجارب‌ الامم‌، به‌ كوشش‌ آمدرز، قاهره‌، 1334ق‌/1916م‌؛ قاسم‌، عبده‌، اليهود فى‌ مصر، بيروت‌، 1980م‌؛ قرشى‌، ادريس‌، عمادالدين‌، عيون‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ غالب‌، بيروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ قفطى‌، على‌، تاريخ‌ الحكماء، به‌ كوشش‌ يوليوس‌ ليپرت‌، لايزيگ‌، 1903م‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1383ق‌/1962م‌؛ كندي‌، محمد، كتاب‌ الولاة و كتاب‌ القضاة، به‌ كوشش‌ روون‌ گست‌، بيروت‌، 1908م‌؛ مقريزي‌، احمد، اتعاظ الحنفا، به‌ كوشش‌ جمال‌الدين‌ شيّال‌، قاهره‌، 1367ق‌/1948م‌؛ همو، الخطط، بولاق‌، 1274ق‌؛ همو، شذور العقود فى‌ ذكر النقود (النقود الاسلامية)، به‌ كوشش‌ محمد السيد على‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، 1387ق‌/1967م‌؛ همدانى‌، محمد، تكملة تاريخ‌ الطبري‌، به‌ كوشش‌ آلبرت‌ يوسف‌ كنعان‌، بيروت‌، 1961م‌؛ يافعى‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، حيدرآباد دكن‌، 1338ق‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز:
2 ; Ivanow, W., Ismaili Literature, Tehran, 1963.
محمدعلى‌ كاظم‌بيگى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1682
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست