اِبْن‌ِ كَرْنيب‌، يا ابن‌ِ كِرْنيب‌ (زبيدي‌، 4/143)، عنوان‌ 3 شخصيت‌ علمى‌ و فلسفى‌ از يك‌ خانواده‌ كه‌ در سده‌هاي‌ 3 و 4ق‌/9 و 10م‌ در بغداد مى‌زيسته‌اند:
1. ابوحسين‌ اسحاق‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ يزيد (زيد: ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 1/234)، كاتب‌، رياضى‌دان‌ و مهندس‌. ابن‌ نديم‌ از او در زُمرة شاگردان‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ و در طبقة رياضى‌دانانى‌ چون‌ بنو موسى‌ بن‌ شاكر ياد كرده‌ است‌ (ص‌ 320-322). از لقب‌ «كاتب‌» كه‌ نويسندگان‌ متقدم‌ درپى‌ نام‌ نياي‌ ابوحسين‌ آورده‌اند (ابن‌ نديم‌، 321؛ قفطى‌، 169؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا)، مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ فن‌ نويسندگى‌ يا كتابت‌ ديوان‌ در خاندان‌ ابن‌ كرنيب‌ سابقه‌ داشته‌ است‌. از عنوان‌ اثري‌ به‌ نام‌ كتاب‌ كيف‌ يعلم‌ ما مضى‌ من‌ النهار من‌ ساعة من‌ قبل‌ الارتفاع‌ المفروض‌ كه‌ ابن‌ نديم‌ به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ (ص‌ 332)، نيز برمى‌آيد كه‌ او از علم‌ نجوم‌ و تقويم‌ نگاري‌ هم‌ آگاهى‌ داشته‌ است‌. قفطى‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ ابواحمد ابن‌ كرنيب‌، فرزند ابوحسين‌، نسبت‌ داده‌ (همانجا) و همين‌ انتساب‌ در آثار بعدي‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا) و در كتب‌ متأخران‌ هم‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد (بغدادي‌، 1/332؛ نامة دانشوران‌، 7/122).
2. ابواحمد حسين‌ بن‌ ابى‌ الحسين‌ اسحاق‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ يزيد، فيلسوف‌، پزشك‌ و متكلم‌. وي‌ مانند پدرش‌ به‌ ابن‌ كرنيب‌ معروف‌ بود (ابن‌ نديم‌، 321؛ قفطى‌، 116). قديم‌ترين‌ منبع‌ موجود كه‌ در باب‌ وي‌ مطلبى‌ دارد، كتاب‌ التنبيه‌ و الاشراف‌ مسعودي‌ است‌ كه‌ از وي‌ با كُنية ابومحمد ابن‌ كرنيب‌ ياد كرده‌ و او را همشاگردي‌ ابوبِشْر مَتّى‌ بن‌ يونس‌ (ه م‌) (د 328ق‌/940م‌) و اين‌ هر دو را از شاگردان‌ ابويحيى‌ ابراهيم‌ مَرْوَزي‌ (ه م‌) دانسته‌ و بر اين‌ اعتقاد است‌ كه‌ ميراث‌ مكتب‌ فلسفى‌ اسكندريه‌، پس‌ از مروزي‌ به‌ اين‌ دو تن‌ و بعد از ايشان‌ به‌ فارابى‌ (ه م‌) رسيده‌ است‌ (ص‌ 122). اما ابن‌ نديم‌ ابواحمد را از استادان‌ متى‌ بن‌ يونس‌ دانسته‌ (ص‌ 322) و چنين‌ مى‌نمايد كه‌ وي‌ را از طريق‌ ابراهيم‌ قُوَيْري‌ و ابوالعباس‌ احمد بن‌ طيب‌ سَرَخْسى‌ شاگرد يعقوب‌ بن‌ اسحاق‌ كِنْدي‌ مى‌داند (ص‌ 320-321). ابن‌ نديم‌ مى‌افزايد كه‌ او در شمار متكلمانى‌ بوده‌ كه‌ روش‌ فيلسوفان‌ طبيعى‌ داشته‌اند و در اوج‌ فضل‌ و معرفت‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 321). قفطى‌ نيز مقام‌ علمى‌ وي‌ را ستوده‌، اما كنيه‌اش‌ را به‌ ترديد «ابوالحسن‌» يا «ابواحمد» ذكر كرده‌ است‌ (ص‌ 169). از قول‌ حسن‌ بن‌ عاشور رُصافى‌ كه‌ خود را از شاگردان‌ ابواحمد ابن‌ كرنيب‌ مى‌شمرده‌، نقل‌ كرده‌اند كه‌ ابواحمد در بغداد اقامت‌ داشته‌، در منزل‌ خويش‌ تدريس‌ حكمت‌ طبيعى‌ و فنون‌ طب‌ مى‌كرده‌ و در حوزة درسيش‌ شاگردان‌ بسياري‌ حضور مى‌يافته‌اند ( نامة دانشوارن‌، 7/121، 122).
مسعودي‌ از تاريخ‌ فوت‌ وي‌ هيچ‌ ذكري‌ به‌ ميان‌ نياورده‌ است‌. ظاهراً ابن‌ نديم‌ تاريخ‌ مذكور را در كتاب‌ خود آورده‌ بود، اما در نسخه‌هاي‌ موجود اين‌ كتاب‌ افتاده‌ است‌ (نك: ابن‌ نديم‌، 321). برخى‌ از متأخران‌ تاريخ‌ درگذشت‌ او را در 300ق‌/913م‌ دانسته‌اند (بغدادي‌، 1/332).
آثار: آثار منسوب‌ به‌ وي‌ عبارتند از: 1. كتاب‌ الرد على‌ ابى‌ الحسن‌ ثابت‌ بن‌ قرة فى‌ نفيه‌ وجوب‌ وجود سكونين‌ بين‌ كل‌ حركتين‌ متضادتين‌ (ابن‌ نديم‌، همانجا). اين‌ اثر، ردي‌ بوده‌ است‌ بر كتاب‌ فى‌ الوقفات‌ التى‌ فى‌ السكون‌ الذي‌ بين‌ حركتى‌ الشريان‌ المتضادتين‌، كه‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ آن‌ را در دو مقاله‌ به‌ زبان‌ سريانى‌ در رد اثري‌ از كندي‌ تأليف‌ كرده‌ بود. عيسى‌ بن‌ اُسَيَّد نَصْرانى‌، شاگرد ثابت‌ آن‌ را از سريانى‌ به‌ عربى‌ ترجمه‌ كرده‌ و ثابت‌ بن‌ قره‌ خود آن‌ را تصحيح‌ كرده‌ بوده‌ است‌. اگرچه‌ حُنين‌ بن‌ اسحاق‌ عبادي‌ از آن‌ كتاب‌ سخت‌ تمجيد مى‌كرده‌، اما ابواحمد ابن‌ كرنيب‌، بعد از درگذشت‌ ثابت‌، آن‌ رديه‌ را نگاشته‌ است‌ (قفطى‌، 116؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 1/218). به‌ نظر مى‌رسد كه‌ قفطى‌ اين‌ كتاب‌ را در اختيار داشته‌، زيرا آن‌ را اثري‌ «بى‌فايده‌» دانسته‌ است‌ (همانجا)؛ 2. كتاب‌ مقالة فى‌ الاجناس‌ و الانواع‌ و هى‌ الامور العامية (ابن‌ نديم‌، 321؛ قفطى‌، 169)؛ 3. تفسير بعض‌ المقالة الاولى‌ و بعض‌ المقالة الرابعة من‌ كتاب‌ السماع‌ الطبيعى‌ لارسطو طاليس‌. اين‌ اثر تفسيري‌ است‌ بر قسمتهايى‌ از مقاله‌هاي‌ يكم‌ و چهارم‌ كتاب‌ سماع‌ طبيعى‌ ارسطو، تا گفتار در باب‌ زمان‌ (ابن‌ نديم‌، 311؛ قفطى‌، 39).
3. ابوالعلاء ابن‌ ابى‌ الحسين‌ اسحاق‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ يزيد، رياضى‌دان‌ و مهندس‌. ابوالعلاء ابن‌ كرنيب‌ فرزند ديگر ابوالحسين‌ و برادر ابواحمد بود كه‌ در هندسه‌ تخصص‌ داشت‌ (ابن‌ نديم‌، 321). نام‌ وي‌ همراه‌ نام‌ پدرش‌ به‌ عنوان‌ رياضى‌دان‌ و مهندس‌ در زمرة شاگردان‌ ثابت‌ بن‌ قره‌ آمده‌ است‌ (همو، 332). او در هندسه‌ استاد ابوعمرو مَغازِلى‌ بوزجانى‌، حساب‌دان‌، منجم‌ و مهندس‌ بوده‌ و از همين‌ طريق‌، ابوالوفا بوزجانى‌ (328- 388ق‌) برادرزادة ابوعمرو را به‌ واسطة عمويش‌، شاگرد ابوالعلاء ابن‌ كرنيب‌ دانسته‌اند (نك: لغت‌ نامه‌، 2/343، 3/691، 45/782). آثاري‌ از او ذكر نكرده‌اند.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الانباء، به‌ كوشش‌ آوگوست‌ مولر، قاهره‌، 1299ق‌/1882م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ زبيدي‌، تاج‌ العروس‌؛ قفطى‌، على‌، تاريخ‌ الحكماء، به‌ كوشش‌ يوليوس‌ ليپرت‌، لايپزيگ‌، 1903م‌؛ لغت‌ نامة دهخدا؛ مسعودي‌، التنبيه‌ و الاشراف‌، ليدن‌، 1893م‌؛ نامة دانشوران‌، قم‌، دارالفكر.
غلامرضا جمشيدنژاد
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا