اِبْنِ قُطْلوبُغا، ابوالعدل قاسم بن عبدالله سودونى، ملقب به زينالدين و
شرفالدين (802 -879ق/1399-1474م)، عالم و مؤلف حنفى مذهب مصر. او فرزند
قطلوبغاي سودونى بردة آزاد شدة نايبالسلطنه سودون شيخونى بوده است.
ابن قطلوبغا در قاهره زاده شد و در همانجا پرورش يافت. در كودكى پدر خويش را
از دست داد و از اين رو مدتى براي امرار معاش به شغل خياطى روي آورد. وي
قرآن، را در ابتداي جوانى حفظ كرد و سپس به تحصيل علوم قرآنى، حديث، فقه
و غير آن نزد مشايخ مشهور آن زمان از جمله ابن حجر عسقلانى، عزالدين ابن
جماعه، ابن همام، سراجالدين قاري الهدايه و شرفالدين سبكى پرداخت. ابن
قطلوبغا غالباً با ابن همام همراه بود و از وي بهرة علمى مىبرد. او همراه
استادش تاجالدين احمد فرغانى نعمانى به شام سفر كرد و در آنجا نيز نزد وي
به تحصيل پرداخت و در 823ق موفق به گرفتن اجازه از وي شد. ابن قطلوبغا
سفرهايى نيز به اسكندريه و بيتالمقدس داشت و چند بار به زيارت خانة خدا
رفت. وي مدتى در مدرسة بيبرسيّه و مدرسة جداوي تدريس مىكرد. از مهمترين
شاگردان او مىتوان به سخاوي، ابن شحنه و ابن ظاهر ناصري اشاره كرد.
ابن قطلوبغا در بحث و جدل توانا بود و در مناظرهاي به دفاع از ابن عربى و
ابن فارض پرداخت و در نتيجه گروهى از معاصرينش را برضد خود برانگيخت. ابن
قطلوبغا سرانجام در زادگاه خود قاهره درگذشت (نك: سخاوي، 5/184-189).
آثار: ابن قطلوبغا در حدود 110 اثر در زمينههاي مختلف تأليف كرده كه از آن
ميان حدود 40 اثر به دست ما رسيده است. مهمترين آثار وي عبارتند:
الف - چاپى: 1. تاج التراجم فى طبقات الحنفية، كه به گفتة خود او (ص 1)
آن را به تقليد از طبقات الحنفية مقريزي نوشته، اما تنها به ذكر مؤلفان
اكتفا كرده است. اين اثر اولين بار به كوشش فلوگل1 در 1862م در لايپزيگ و
بار ديگر به وسيلة قاسم محمد رجب در بغداد (1962م) به چاپ رسيده است؛ 2.
المسامرة بشرح المسايرة، به گفتة جوابره در مقدمة كتابِ من روي عن ابيه (ص
59)، اين اثر چاپ شده است، ولى محقق اشارهاي به محل و تاريخ چاپ آن
نكرده است؛ 3. من روي عن ابيه عن جده، كه در 1409ق/1988م در كويت به
كوشش باسم فيصل جوابره منتشر شده است؛ 4. منية الالمعى فيما فات من تخريج
احاديث الهداية للزيلعى، كه به كوشش محمد زاهد كوثري در 1369ق/1950م در
قاهره به چاپ رسيده است؛ 5. موجبات الاحكام و واقعات الايام، كه به
كوشش محمد معينى در بغداد (1983م) چاپ شده است.
ب - خطى: 1. تحرير الاقوال فى مسألة الاستبدال، كه نسخهاي از آن در
كتابخانة چستربيتى موجود است ( آربري، شم 1 /527 )؛ 2. ترتيب الثقاة من
الرواة، كه نسخهاي از آن در كتابخانة كوپريلى استانبول وجود دارد (كوپريلى،
1/144، 539)؛ 3. الترجيح و التصحيح على القدوري، از اين اثر نسخ متعددي در
كتابخانههاي مختلف از جمله كتابخانة احمدية حلب (نك: المنتخب من المخطوطات
العربية فى حلب، 169) و چستربيتى ( آربري، شم موجود است؛ 4. تهذيب تحفة
الاريب بحل ما فى القرآن من الغريب ابوحيان اندلسى، كه دو نسخه از آن،
يكى در كتابخانة ازهريه (ازهريه، 1/183) و ديگري در كتابخانة بغدادلى وهبى در
تركيه وجود دارد (نك: ششن، 2/64)؛ 5. خلاصة التقارير فى تحرير الدراهم و
الدنانير، كه نسخهاي از آن در كتابخانة ظاهرية دمشق موجود است (ظاهريه،
1/303)؛ 6. سيرة الرسول (ص)، كه نسخهاي از آن در دارالكتب قطر وجود دارد
(نك: المنتخب من مخطوطات دارالكتب القطرية، 114)؛ 7. شر مختصر المنار، كه چند
نسخه از آن در كتابخانههايمختلفجهان ازجملهدر چستربيتى موجوداست ( آربري،
شم (2 )3572 ؛ براي ديگر آثار او، نك: ، GAL,S,II/93 جم؛ سخاوي، 5/186-187).
مآخذ: ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، بغداد، 1962م؛ ازهريه، فهرست؛
جوايره، باسم فيصل، مقدمه بر من روي عن ابيه... ابن قطلوبغا، كويت،
1409ق/ 1988م؛ سخاوي، محمد، الضوء اللامع، قاهره، 1355ق؛ ششن، رمضان، نوادر
المخطوطات العربية فى مكتبات تركيا، بيروت، 1400ق/1980م؛ ظاهريه، خطى (فقه
حنفى)؛ كوپريلى، خطى؛ المنتخب من مخطوطات دارالكتب القطرية، بيروت، 1407ق/
1986م؛ المنتخب من المخطوطات العربية فى حلب، بيروت، 1407ق/ 1986م؛ نيز:
Arberry; GAL,S.
مهدي سلماسى
تايپ مجدد و ن * 1 * زا
ن * 2 * زا