اِبْن‌ِ قانِع‌، ابوالحسين‌ عبدالباقى‌ بن‌ قانع‌ بن‌ مرزوق‌ اموي‌ (25 ذيقعدة 265- 7 شوال‌ 351ق‌/19 ژوئية 879 - 8 نوامبر 962م‌)، محدث‌ بغدادي‌ و نويسندة شرح‌ حال‌ صحابه‌. وي‌ از موالى‌ بنى‌ اميه‌ بود و به‌ همين‌ جهت‌ او را اموي‌ خوانده‌اند (خطيب‌، 11/88). براساس‌ آنچه‌ در برخى‌ منابع‌ آمده‌، او مذهب‌ حنفى‌ داشته‌ است‌ (نك: ابن‌ حجر، 3/384)، ولى‌ از آنجا كه‌ طوسى‌ نام‌ وي‌ را در الفهرست‌ (ص‌ 178) و رجال‌ خود (ص‌ 488) آورده‌، برخى‌ از متأخرين‌ او را از اماميه‌ دانسته‌اند. خطيب‌ بغدادي‌ پس‌ از اشاره‌ به‌ تضعيف‌ ابن‌ قانع‌ از سوي‌ برقانى‌، توثيق‌ وي‌ را توسط جمعى‌ از مشايخ‌ بغداد نقل‌ كرده‌ و ضمناً يادآور شده‌ كه‌ ابن‌ قانع‌ در دو سال‌ آخر عمر دچار اختلاط شده‌ است‌ (خطيب‌، 11/89؛ نيز نك: ذهبى‌، ميزان‌، 2/532؛ ابن‌ حجر، همانجا).
به‌ گفتة ذهبى‌ ( سير، 15/527) او فردي‌ كثير السفر بوده‌ و شيوخ‌ بسياري‌ داشته‌ كه‌ از مهم‌ترين‌ آنان‌ حارث‌ بن‌ ابى‌ اسامه‌ صاحب‌ مسند را مى‌توان‌ نام‌ برد (در مورد مشايخ‌ وي‌، نك: خطيب‌، 9/378، 11/88؛ ابن‌ قانع‌، جم). از جمله‌ شاگردان‌ و راويان‌ او نيز مى‌توان‌ از ابوالحسن‌ دارقطنى‌، حاكم‌ نيشابوري‌، ابوبكر جصّاص‌، ابوعلى‌ ابن‌ شاذان‌ و ابوبكر دوري‌ نام‌ برد (دارقطنى‌، 1/34، جم؛ جصاص‌، 1/22، جم؛ طوسى‌، الفهرست‌، 178؛ خطيب‌، 11/88 -89).
مهم‌ترين‌ اثر ابن‌ قانع‌ كتاب‌ معجم‌ الصحابة اوست‌ كه‌ در آن‌ اصحاب‌ پيامبر(ص‌) را بر شمرده‌ و از هر يك‌ حديثى‌ مسند آورده‌ است‌. دو نسخة خطى‌ ناقص‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ كوپريلى‌ استانبول‌ (كوپريلى‌، 1/231) و ظاهرية دمشق‌ نگهداري‌ مى‌شود ( فهرس‌، 92). ابن‌ فتحون‌ (ه م‌) كتابى‌ دربارة اغلاط ابن‌ قانع‌ در اين‌ كتاب‌ نوشته‌ است‌. از ديگر آثار او الفوائد است‌ كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در كتابخانة ظاهريه‌ وجود دارد (ظاهريه‌، 1/248).
طوسى‌ در الفهرست‌ (ص‌ 178) از يكى‌ از آثار وي‌ با عنوان‌ السنن‌ عن‌ اهل‌ البيت‌(ع‌) ياد كرده‌ است‌ (براي‌ ديگر آثار او، نك: ابن‌ ماكولا، 7/171؛ ابن‌ خلكان‌، 2/248، جم؛ حاجى‌ خليفه‌، 2/1735).
مآخذ: ابن‌ حجر، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1330ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ قانع‌، عبدالباقى‌، معجم‌ الصحابة، نسخة خطى‌ كوپريلى‌، شم 452؛ ابن‌ ماكولا، على‌، الاكمال‌، حيدرآباد دكن‌، 1406ق‌/1986م‌؛ جصاص‌، احمد، احكام‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ قمحاوي‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ دارقطنى‌، على‌، السنن‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ هاشم‌ يمانى‌، مدينه‌، 1386ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ابراهيم‌ زيبق‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1382ق‌/1963م‌؛ طوسى‌، محمد، رجال‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، 1381ق‌/1961م‌؛ همو، الفهرست‌، مشهد، 1351ش‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (مجاميع‌)؛ فهرس‌ مجاميع‌ المدرسة العمرية، به‌ كوشش‌ ياسين‌ محمد سواس‌، كويت‌، 1408ق‌/1987م‌؛ كوپريلى‌، خطى‌. محمدجواد حجتى‌ كرمانى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا