اِبْن‌ِ قاسِم‌، يحيى‌ بن‌ حسين‌ بن‌ قاسم‌ بن‌ محمد بن‌ على‌ (ح‌ 1035- ح‌ 1100ق‌/1626-1689م‌)، مورخ‌، محدث‌ و نويسندةزيدي‌ اهل‌صنعا. وي‌ در خاندان‌ امامان‌ يمن‌ كه‌ در ميان‌ اعضاي‌ آن‌ برخى‌ اهل‌ دانش‌ نيز بودند، زاده‌ شد (ابن‌ زباره‌، 2/854 - 855)، جدّ وي‌ منصور بالله‌ تركها را از يمن‌ بيرون‌ راند (سيد، 246). او نزد گروهى‌ چون‌ حسين‌ بن‌ محمد تهامى‌ و احمد بن‌ على‌ شامى‌ و احمد بن‌ صالح‌ عنسى‌ دانش‌ آموخت‌ (همانجا؛ شوكانى‌، 2/328). ابن‌ قاسم‌ پس‌ از آموختن‌ علوم‌ متداول‌ چون‌ حديث‌ و فقه‌ به‌ تدريس‌ و تأليف‌ و روايت‌ حديث‌ روي‌ آورد و در همة عمر جز بدين‌ امور نپرداخت‌ و با آنكه‌ اشتغال‌ به‌ مشاغل‌ دولتى‌ و امور ديوانى‌ برايش‌ ممكن‌ بود، از اينگونه‌ امور دوري‌ گزيد (حبشى‌، مصادر، 57؛ ابن‌ زباره‌، 2/855). كسان‌ بسيار از او روايت‌ حديث‌ كرده‌اند (ابن‌ زياره‌، همانجا؛ عاشور، 7).
ابن‌ قاسم‌ در روزگار فرمانروايى‌ عمويش‌ متوكل‌ على‌الله‌ اسماعيل‌ (1054-1087ق‌/1644-1676م‌)، سومين‌ امام‌ صنعا، اعتبار بسيار يافت‌. وي‌ از بيعت‌ با متوكل‌ خودداري‌ كرد بى‌آنكه‌ مورد اعتراض‌ او قرار گيرد. ابن‌ قاسم‌ مخالفتى‌ نيز با متوكل‌ ابراز نمى‌كرد و نزد او آمد و شد مى‌كرد و جزية يهوديان‌ صنعا به‌ او اختصاص‌ داشت‌ (ابن‌ زباره‌، همانجا). وي‌ در صنعا درگذشت‌ (شرف‌الدين‌، 1/282) و در مغرب‌ صنعا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ زباره‌، 2/856).
ابن‌ قاسم‌ مورخى‌ بزرگ‌، و پژوهشگري‌ پركار و آگاه‌ بود. دقت‌ نظر او را در نقل‌ اقوال‌ تاريخى‌ و وسعت‌ اطلاع‌ وي‌ را در علوم‌ دينى‌ ستوده‌اند (سيد، شوكانى‌، شرف‌الدين‌، ابن‌ زباره‌، همانجاها). معاصران‌ او از ذكر شرح‌ حال‌ او خودداري‌ كرده‌اند. به‌ گفتة شوكانى‌ (همانجا) ممكن‌ است‌ علت‌ اين‌ سكوت‌، اهتمام‌ بسيار ابن‌ قاسم‌ به‌ احاديث‌ صحيح‌ و جملات‌ او به‌ مخالفان‌ اينگونه‌ احاديث‌ بوده‌ باشد.
آثار: از ابن‌ قاسم‌ آثار زيادي‌ برجاي‌ مانده‌ است‌: عمدة اين‌ آثار را پژوهشهاي‌ تاريخى‌ و شرح‌ حال‌ بزرگان‌ يمن‌، خاصه‌ رجال‌ زيديه‌ و تحقيقات‌ و آراء دينى‌ و مذهبى‌ و احاديث‌ و شرح‌ كتب‌ دينى‌ (از جمله‌) شرح‌ مجموع‌ زين‌ بن‌ على‌ (ع‌)) تشكيل‌ مى‌دهد (شوكانى‌، ابن‌ زباره‌، همانجاها). دسترسى‌ او به‌ منابع‌ تاريخى‌ گوناگون‌ و همزمانيش‌ با نخستين‌ دورة مبارزات‌ مردم‌ يمن‌ برضد دولت‌ عثمانى‌ كه‌ يمن‌ را زير سيطره‌ داشت‌، آثار تاريخى‌ او خصوصاً مهم‌ترين‌ و مفصل‌ترين‌ كتابش‌ انباء ابناء الزمان‌ فى‌ تاريخ‌ اليمن‌ را به‌ دائرةالمعارف‌ تاريخ‌ يمن‌ در قرون‌ وسطى‌ مبدل‌ ساخته‌ است‌ (عاشور، 7). بيشتر آثار ابن‌ قاسم‌ به‌ چاپ‌ نرسيده‌ است‌، اما نسخ‌ خطى‌ آنها در كتابخانه‌هاي‌ گوناگون‌ خصوصاً كتابخانة جامع‌ كبير صنعا موجود است‌.
آنچه‌ از آثار ابن‌ قاسم‌ چاپ‌ شده‌، عبارت‌ است‌ از: 1. بخشى‌ از انباء، كه‌ حوادث‌ سالهاي‌ 280 تا 322ق‌/893 تا 934م‌ را در بر مى‌گيرد و در 1936م‌ در لايپزيگ‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. متن‌ اصلى‌ كتاب‌ با ولادت‌ پيامبر (ص‌) و شرح‌ وقايع‌ تاريخ‌ اسلام‌ آغاز مى‌شود و سپس‌ به‌ بررسى‌ سال‌ به‌ سال‌ تاريخ‌ يمن‌ تا 1046ق‌/1636م‌ مى‌پردازد (سيد، 247). 2. غاية الامانى‌ فى‌ اخبار القطر اليمانى‌، كه‌ خلاصه‌اي‌ است‌ از انباء كه‌ به‌ دست‌ خود نويسنده‌ فراهم‌ آمده‌ و بسياري‌ از شرحها و تفصيلات‌ متن‌ اصلى‌، خصوصاً مطالب‌ مربوط به‌ فرق‌ و مذاهب‌ گوناگون‌، از آن‌ حذف‌ شده‌ است‌ (سيد، 248). با اينهمه‌ اين‌ اثر نيز، چه‌ در متن‌ و چه‌ در حواشى‌، اطلاعات‌ تاريخى‌ سياسى‌، اجتماعى‌، فرهنگى‌ و اقتصادي‌ گرانبهايى‌ دربارة روزگار گذشتة يمن‌ به‌ دست‌ مى‌دهد (عاشور، 9-10). به‌ گفتة عاشور (ص‌ 10) مسائل‌ اجتماعى‌، اقتصادي‌ و سياسيى‌ كه‌ ابن‌ قاسم‌ در كتاب‌ خود ذكر كرده‌، به‌ خصوص‌ اشارات‌ او به‌ آغاز غرس‌ درخت‌ قات‌ و قهوه‌ و پيدايش‌ سلاحهاي‌ آتشين‌ در يمن‌ و نيز طرح‌ مسألة نفوذ اروپا (پرتغال‌) در درياي‌ هند و بحر احمر، كتاب‌ او را از اهميت‌ فراوان‌ برخوردار كرده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ به‌ اهتمام‌ سعيد عبدالفتاح‌ عاشور و محمد مصطفى‌ زياده‌ در قاهره‌ به‌ طبع‌ رسيده‌ است‌.
آثار خطى‌ او زياد و پاره‌اي‌ از آنها به‌ اين‌ شرح‌ است‌: 1. بهجة الزمن‌ فى‌ حوادث‌ اليمن‌. اين‌ كتاب‌ به‌ منزلة ذيل‌ كتاب‌ انباء است‌ و حوادث‌ تاريخ‌ يمن‌ را تا سال‌ 1099ق‌/1688م‌ دنبال‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ زباره‌، 2/856)؛ 2. العبر فى‌ اخبار من‌ مضى‌ و غبر يا العبر فى‌ ملوك‌ الحمير، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در آصفيه‌ موجود است‌ (آصفيه‌، 131)؛ 3. طبقات‌ الزيدية، كه‌ به‌ الطبقات‌ الزهر فى‌ اعيان‌ العصر نيز مشهور است‌ و زندگى‌ نامة بيش‌ از 5 هزار تن‌ از رجال‌ زيدي‌ و هادوي‌ يمن‌ و ديلم‌ را در مدت‌ 10 قرن‌ از 42 منبع‌ كه‌ بسياري‌ از آنها ناياب‌ است‌، جمع‌آوري‌ كرده‌ است‌ كه‌ شامل‌ اطلاعات‌ دقيق‌ و ارزنده‌اي‌ است‌ (سيد، 248)؛ 4. اصول‌ فرق‌ الاسلام‌ (صنعا، 2/531)؛ 5. البيان‌ لما فى‌ من‌ القرآن‌ (صنعا، 1/107- 108)؛ 6. التقرير فى‌ اصول‌ الامامة (صنعا، 2/574)؛ 7. رسالة فى‌ انتقاد المتوكل‌ على‌ الله‌ اسماعيل‌، در برخى‌ مسائل‌ فقهى‌ (صنعا، 3/1055)؛ 8. ورقات‌ فى‌ مناقب‌ اهل‌ البيت‌ (صنعا، 4/1830).
براي‌ آگاهى‌ از ساير آثار او به‌ ويژه‌ به‌ فهرست‌ مخطوطات‌ مكتبة الجامع‌ الكبير، مراجعه‌ شود (نك: صنعا، جم).
مآخذ: آصفيه‌، خطى‌؛ ابن‌ زبارة الحسنى‌، محمد، نشر العرف‌ لنبلاء اليمن‌ بعد الالف‌، قاهره‌، 1376ق‌؛ ابن‌ قاسم‌، يحيى‌، غاية الامانى‌ فى‌ اخبار القطر اليمانى‌، به‌ كوشش‌ سعيد عبدالفتاح‌ عاشور و محمد مصطفى‌ زياده‌، قاهره‌، 1388ق‌/ 1968م‌؛ حبشى‌، عبدالله‌ محمد، مراجع‌ تاريخ‌ اليمن‌، دمشق‌، 1972م‌؛ همو، مصادر الفكر العربى‌ الاسلامى‌ فى‌ اليمن‌، صنعا، مركز الدراسات‌ اليمنية؛ سيد، فؤاد، مصادر تاريخ‌ اليمن‌ العربى‌ الاسلامى‌ فى‌ اليمن‌، قاهره‌، 1974م‌؛ شرف‌الدين‌، احمد حسين‌، تاريخ‌ اليمن‌ الثقافى‌، صنعا، 1387ق‌/1967م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، بيروت‌، 1348ق‌؛ صنعا، خطى‌؛ عاشور، سعيد عبدالفتاح‌، مقدمه‌ بر غاية الامانى‌ (نك: ابن‌ قاسم‌ در همين‌ مآخذ)؛ النشرة المصرية للمطبوعات‌، المجلد السنوي‌ 1968م‌ (القسم‌ الاول‌ المطبوعات‌ العربية)، قاهره‌، 1969م‌. محمد هدايى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا