responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1618
ابن قاسم، ابوعبدالله
جلد: 4
     
شماره مقاله:1618



اِبْن‌ِ قاسِم‌، ابوعبدالله‌ عبدالرحمان‌ بن‌ قاسم‌ بن‌ خالد بن‌ جُنادَة عُتَقى‌ (د صفر 191/ دسامبر 806)، يكى‌ از شاخص‌ترين‌ شاگردان‌ مالك‌ بن‌ انس‌ و از مروجان‌ مذهب‌ وي‌. او از موالى‌ منتسب‌ به‌ «عُتَقا» بود و اين‌ لقب‌ به‌ جماعتى‌ از قبايلى‌ چند اطلاق‌ مى‌شد كه‌ در زمان‌ رسول‌اكرم‌ (ص‌) بر آن‌ حضرت‌ تعرض‌ كرده‌، اسير و سپس‌ به‌ دست‌ آن‌ بزرگوار آزاد شده‌ بودند (ابن‌ عبدالبر، 50). او در رَملة فلسطين‌ زاده‌ شد (قاضى‌ عياض‌، 2/433). اگر چه‌ در تاريخ‌ تولد وي‌ اقوال‌ متفاوت‌ است‌، اما سال‌ 132ق‌ (در حد ضعيف‌تري‌ 128ق‌) را مى‌توان‌ صحيح‌تر انگاشت‌ (ابن‌ عبدالبر، همانجا؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، 155؛ براي‌ تواريخ‌ مختلف‌، نك: ابن‌ خلكان‌، 3/129؛ ذهبى‌، تذكرة، 1/356، العبر، 1/238؛ ابن‌ حجر، 6/253). پدرش‌ ديوانى‌ِ صاحب‌ مقامى‌ بود كه‌ پس‌ از مرگ‌، ماتركى‌ جهت‌ فرزندش‌ به‌ جاي‌ گذارد و ابن‌ قاسم‌ آن‌ را در راه‌ طلب‌ علم‌ و سفرهايى‌ چند براي‌ استفاده‌ از محضر مالك‌ صرف‌ كرد (قاضى‌ عياض‌، ذهبى‌، تذكرة، همانجا، الكاشف‌، 181). ابن‌ قاسم‌ مدت‌ 20 سال‌ نزد مالك‌ دانش‌ اندوخت‌ (ابواسحاق‌ شيرازي‌، همانجا؛ ابن‌ رشد، 27).
وي‌ افزون‌ بر مالك‌ نزد استادان‌ ديگري‌ نيز چون‌ ابن‌ ابى‌ حازم‌، ابن‌ ماجشون‌، ابومسعود ابن‌ اَشْرَس‌ و بكر بن‌ مضر به‌ آموختن‌ فقه‌ و حديث‌ پرداخت‌ (بخاري‌، 5/217؛ ابوالعرب‌، 223؛ قاضى‌ عياض‌، 2/433، 434؛ ابن‌ حجر، همانجا).
افرادي‌ چون‌ حارث‌ بن‌ مسكين‌، ابن‌ عبدالحكم‌، سعيد بن‌ تليد، يحيى‌ ابن‌ يحيى‌ اندلسى‌، سَحنون‌، اسد بن‌ فرات‌ و ديگران‌ از محضر او سود جسته‌، به‌ فراگيري‌ فقه‌ و حديث‌ پرداختند (ابن‌ عبدالحكم‌، 44؛ ابن‌ ابى‌ حاتم‌، 2(2)/279؛ ابن‌ عبدالبر، 51؛ ابن‌ سعيد، 163؛ ذهبى‌، تذكرة، همانجا). او يكى‌ از راويان‌ الموَطَأ مالك‌ بوده‌ و قاضى‌ عياض‌ از قول‌ نسايى‌، ثبت‌ صحيح‌ وي‌ از الموطأ را بى‌بديل‌ دانسته‌ (2/434- 435) و ابن‌ عبدالبر علاوه‌ بر تصريح‌ بر ضابط بودن‌ وي‌، روايتش‌ را صحيح‌ و كم‌خطا شمرده‌ است‌ (ص‌ 50). محمد فؤاد عبدالباقى‌ در تصحيح‌ متن‌ الموطأ از اجزاء باقى‌ ماندة روايت‌ ابن‌ قاسم‌ نيز استفاده‌ كرده‌ است‌ (ص‌ «اي‌»)؛ علاوه‌ بر اين‌ در ميان‌ شاگردان‌ مالك‌، وي‌ به‌ فقاهت‌ شهره‌ بوده‌، تا حدي‌ كه‌ مالك‌ خود در قياس‌ با شاگرد ديگرش‌ ابن‌ وهب‌، با لفظ «فقيه‌» از ابن‌ قاسم‌ ياد مى‌كند و قاضى‌ عياض‌ ضمن‌ تأييد اينكه‌ او افقه‌ صحابة مالك‌ بوده‌، به‌ تبحرش‌ در خصوص‌ مسائل‌ مربوط به‌ معاملات‌ تأكيد مى‌كند (2/434- 435).
ابن‌ قاسم‌ از اولين‌ شاگردان‌ مالك‌ بود كه‌ مذهب‌ او را به‌ مصر برد. وي‌ با همراهى‌ عبدالرحيم‌ بن‌ خالد بن‌ يزيد، ابن‌ عبدالحكم‌ و ديگران‌، فقه‌ مالكى‌ را، تا زمان‌ غلبة فقه‌ شافعى‌ د رآن‌ ديار رايج‌ ساخت‌ (مقريزي‌، 2/334). نقش‌ عمده‌اي‌ كه‌ ابن‌ قاسم‌ در تاريخ‌ مذهب‌ مالك‌ دارد، تدوين‌ فتاوي‌ اوست‌. البته‌ در تدوين‌ اين‌ فتاوي‌ نبايد نقش‌ دو تن‌ از شاگردان‌ او به‌ نام‌ اسد بن‌ فرات‌ و سحنون‌ بن‌ سعيد را از ياد برد. اسد كه‌ در راه‌ طلب‌ علم‌، در عراق‌ شاگردان‌ ابوحنيفه‌ چون‌ محمد بن‌ حسن‌ شيبانى‌ را درك‌ كرده‌ بود، پس‌ از مرگ‌ مالك‌، نزد اصحاب‌ وي‌ در مصر حضور يافت‌ و سرانجام‌، جهت‌ علم‌اندوزي‌ و يافتن‌ پاسخ‌ سؤالات‌ فقهى‌ در درس‌ ابن‌ قاسم‌ شركت‌ كرد و آراء برگرفته‌ از وي‌ را در مجموعه‌اي‌ كه‌ به‌ الاسدية شناخته‌ مى‌شود، گرد آورد. ابن‌ قاسم‌ در بعضى‌ موارد در مقابل‌ سؤالات‌ اسد كلماتى‌ حاكى‌ از ترديد، در نقل‌، بيان‌ مى‌داشت‌ (همچون‌ «اخال‌»، «اظن‌»، «احسب‌») و چون‌ مجموعة مزبور توسط اسد به‌ قيروان‌ برده‌ شد، به‌ سبب‌ وجود همين‌ كلمات‌ ترديدآميز، مورد بى‌مهري‌ مردم‌ قرار گرفت‌.
به‌ هر صورت‌ اين‌ اولين‌ گام‌ بود كه‌ در راه‌ تدوين‌ فتاوي‌ مالك‌ از طريق‌ ابن‌ قاسم‌ - پس‌ از 179 ق‌ - برداشته‌ شد. از سوي‌ ديگر سحنون‌ نسخه‌اي‌ از الاسدية را به‌ دست‌ آورده‌، نزد ابن‌ قاسم‌ برد و او ايرادات‌ آن‌ را رفع‌ كرد. ابن‌ قاسم‌ در بررسى‌ آن‌ به‌ تأمل‌ در موارد ترديد پرداخته‌، كلماتى‌ را كه‌ نشانة حدس‌ و گمان‌ در نقل‌ از مالك‌ بود، براساس‌ اجتهاد حذف‌ كرد. اين‌ تغييرات‌ سبب‌ شد تا بين‌ آنچه‌ سحنون‌ تهيه‌ كرده‌ و نامش‌ را المدونة و المختلفة گذارده‌ بود، با الاسدية اختلافاتى‌ ظاهر گردد. ابن‌ قاسم‌ المدونة را تأييد كرد و در نامه‌اي‌ به‌ اسد، كتابش‌ را منسوخ‌ خواند. اسد به‌ گفتة ابن‌ قاسم‌ تن‌ نداد، اما مردم‌، گردآوردة او را واگذارده‌ و المدونة را پذيرفتند (براي‌ تفصيل‌ مطلب‌، نك: مالكى‌، 1/172-181؛ ابن‌ خلكان‌، 3/181). به‌ اظهار مالكى‌ (1/181) از همان‌ اوايل‌، التفات‌ هر چه‌ بيشتر به‌ المدونة، از توجه‌ به‌ الاسدية كاسته‌ بود، تا آنجا كه‌ ابن‌ رشد با وصف‌ كتاب‌ سحنون‌، كتاب‌ اسد را به‌ گونه‌اي‌ منسوخ‌ مطرح‌ مى‌كند (1/27- 28) و سرانجام‌ ابن‌ حاجب‌، كتاب‌ اخير را در عصر خود مهجور مى‌داند (ابن‌ خلكان‌، 3/181). اين‌ اثر كه‌ قدر مسلم‌ پس‌ از 188ق‌ تدوين‌ يافته‌ (نك: همانجا)، در سالهاي‌ 1324- 1325ق‌ توسط محمد ساسى‌ مغربى‌ در مصر به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. در جاي‌ جاي‌ المدونة علاوه‌ بر آراء منقول‌ از مالك‌، نظرات‌ خود ابن‌ قاسم‌ نيز به‌ چشم‌ مى‌خورد. اين‌ اظهار نظرها در مسائلى‌ است‌ كه‌ مالك‌ به‌ آنها نپرداخته‌ و نياز به‌ پاسخ‌گويى‌ و گشايش‌ داشته‌ است‌. ابن‌ قاسم‌ غالباً در اين‌ موارد، با تصريح‌ به‌ اينكه‌ مالك‌ در اين‌ باب‌ سخنى‌ نگفته‌، به‌ اجتهاد پرداخته‌ است‌ (براي‌ نمونه‌، نك: 1/36، 39، جم). در واقع‌ او در كليات‌ تابع‌ مالك‌ بوده‌ و براساس‌ آن‌ كليات‌، در مواردي‌ كه‌ مالك‌ سكوت‌ كرده‌، به‌ استنباط پرداخته‌ است‌.
ابن‌ قاسم‌ تمايلات‌ زهدگرايانه‌ نيز داشته‌ است‌. او دوري‌ و پرهيز از صاحبان‌ مال‌ و قدرت‌ را بيشتر مى‌پسنديده‌ و حتى‌ نزديكى‌ به‌ آنان‌ را عيب‌ مى‌دانسته‌ است‌، تا آنجا كه‌ اموالى‌ را كه‌ هارون‌الرشيد به‌ وي‌ پيشكش‌ كرد، نپذيرفت‌ (ذهبى‌، تذكرة، 1/356، سير، 9/122؛ ابن‌ كثير، 10/206). در ميان‌ مشايخ‌ وي‌، از سليمان‌ بن‌ قاسم‌ نامى‌، به‌ عنوان‌ شيخ‌ او در زهديات‌ ياد شده‌ است‌، آنچنانكه‌ قاضى‌ عياض‌ نقل‌ مى‌كند، ابن‌ قاسم‌ در فقه‌ به‌ مالك‌ و در ورع‌ و زهد به‌ سليمان‌ اقتدا كرده‌ است‌ (2/440). در طبقات‌ الاولياء اشاره‌اي‌ است‌ بر اينكه‌ مردم‌ به‌ زيارت‌ قبر ابن‌ قاسم‌ مى‌رفتند و براي‌ اجابت‌ دعاهاي‌ خود به‌ وي‌ متوسل‌ مى‌شدند (ابن‌ ملقن‌، 281-282). در خلال‌ منابع‌ شرح‌ حال‌ او به‌ رقابتى‌ نه‌ چندان‌ دوستانه‌ بين‌ وي‌ با اشهب‌، ديگر شاگرد مالك‌، برمى‌خوريم‌. مثلاً قاضى‌ عياض‌ نقل‌ مى‌كند، در مجلس‌ پرسش‌ و پاسخ‌ اسد بن‌ فرات‌ و ابن‌ قاسم‌، اشهب‌ نيز حضور داشته‌ و در مسائلى‌ با ابن‌ قاسم‌ مخالفت‌ كرده‌ است‌. البته‌ چنانكه‌ از ابن‌ قاسم‌ نقل‌ شده‌، شايد بتوان‌ سبب‌ اختلافات‌ وي‌ با اشهب‌ را در اختلاف‌ روايات‌ آن‌ دو از مالك‌ جست‌وجو كرد (ابواسحاق‌ شيرازي‌، 155؛ قاضى‌ عياض‌، 2/439، 441). در هر حال‌، ابن‌ قاسم‌ بود كه‌ رياست‌ فقهى‌ مصر آن‌ زمان‌ را در دست‌ داشت‌ و اشهب‌ تا هنگامى‌ كه‌ وي‌ زنده‌ بود، نتوانست‌ به‌ اين‌ مقام‌ دست‌ يابد (ابواسحاق‌ شيرازي‌، همانجا).
سرانجام‌ ابن‌ قاسم‌ به‌ سبب‌ بيماري‌ در بازگشت‌ از سفر حج‌، چند روز پس‌ از رسيدن‌ به‌ مصر، درگذشت‌ (همانجا، قاضى‌ عياض‌، 2/444، 446). سه‌ فرزند او عبدالله‌ - كه‌ گويا در جوانى‌ از دنيا رفت‌ -، ابوالازهر عبدالصمد و موسى‌ (ابن‌ ماكولا، 7/84؛ قاضى‌ عياض‌، 2/437، 438-439)، هيچ‌گاه‌ در شهرت‌ علمى‌ به‌ مرتبة پدر نرسيدند؛ اما ابن‌ قاسم‌ توانست‌ شاگردانى‌ تربيت‌ كند كه‌ در مناطق‌ مختلف‌ جهان‌ اسلام‌ سبب‌ رواج‌ مذهب‌ مالكى‌ گردند.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1372ق‌/ 1953م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، تهذيب‌ التهذيب‌، حيدرآباد دكن‌، 1326ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ رشد، محمد، المقدمات‌ الممهدات‌، قاهره‌، 1325ق‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، المُغرب‌ فى‌ حُلى‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1953م‌؛ ابن‌ عبدالبر، يوسف‌، الانتفاء، بيروت‌، دارالكتب‌ العلمية؛ ابن‌ عبدالحكم‌، عبدالرحمان‌، فتوح‌ مصر، ليدن‌، 1920م‌؛ ابن‌ قاسم‌، عبدالرحمان‌، المدونة الكبري‌، قاهره‌، 1324- 1325ق‌؛ ابن‌ كثير، البداية و النهاية، بيروت‌، 1974م‌؛ ابن‌ ماكولا، على‌، الاكمال‌، حيدرآباد دكن‌، 1406ق‌؛ ابن‌ ملقن‌، عمر، طبقات‌ الاولياء، بيروت‌، 1406ق‌؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، بيروت‌، دارالقلم‌؛ ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افريقية و تونس‌، الجزاير، 1985م‌؛ بخاري‌، محمد، صحيح‌، استانبول‌، 1315ق‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرة الحفاظ؛ حيدرآباد دكن‌، 1333-1334ق‌؛ همو، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1406ق‌؛ همو، العبر، بيروت‌، 1405ق‌؛ همو، الكاشف‌، قاهره‌، 1972م‌؛ عبدالباقى‌، محمد فؤاد، مقدمه‌ بر الموطأ مالك‌، بيروت‌، 1406ق‌؛ قاضى‌، عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌، 1387ق‌؛ مالكى‌، عبدالله‌، رياض‌ النفوس‌، قاهره‌، 1951م‌؛ مقريزي‌، احمد، الخطط، بولاق‌، 1270ق‌. فرامرز حاج‌ منوچهري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1618
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست