اِبْن‌ِ فَضْل‌ُ اللّه‌ِ عُمَري‌، شهاب‌الدين‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ يحيى‌ ابن‌ فضل‌الله‌ بن‌ عجلى‌ بن‌ دعجان‌ قرشى‌ عَدَوي‌ عمري‌ (3 شوال‌ 700- 9 ذيحجة 749ق‌/11 ژوئن‌ 1301- 28 فورية 1349م‌)، مورخ‌، جغرافى‌نگار، اديب‌ شافعى‌ مذهب‌ و از ديوانيان‌ عصر مماليك‌ كه‌ نسبش‌ به‌ عمر بن‌ خطّاب‌ مى‌رسد (ابن‌ فضل‌الله‌، 11/2؛ ابن‌ حجر، 1/395). وي‌ در دمشق‌ زاده‌ شد، نخست‌ در همانجا و سپس‌ در حجاز و مصر به‌ تحصيل‌ پرداخت‌.
ابن‌ فضل‌الله‌ مقدمات‌ علوم‌ را از ابتدا از شيخ‌ كمال‌الدين‌ ابن‌ قاضى‌، سپس‌ از شمس‌الدين‌ ابن‌ مسلم‌، فقه‌ را از قاضى‌ القضاة شهاب‌الدين‌ ابن‌ المجد عبدالله‌ آموخت‌، احكام‌ صغري‌ را از شيخ‌ تقى‌الدين‌ ابن‌ تيميه‌، عروض‌ و ادبيات‌ را از شيخ‌ شمس‌الدين‌ صايغ‌ و علاءالدين‌ وداغى‌، معانى‌ و بيان‌ را از علامه‌ شهاب‌الدين‌ محمود فراگرفت‌ و شماري‌ از ديوانها و كتب‌ ادبى‌ را نيز پيش‌ او خواند و لغت‌ و نحو را نزد شيخ‌ اثيرالدين‌ [ابن‌ حنان‌] آموخت‌ (صفدي‌، 8/254- 255؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 3/79). در 729ق‌ پدرش‌ محيى‌الدين‌ يحيى‌ كه‌ در دمشق‌ كاتب‌ سرّ بود از سوي‌ سلطان‌ وقت‌ [ملك‌ ناصر] به‌ مصر احضار شد و به‌ قاهره‌ رفت‌ و منصب‌ كتابت‌ سرّ مصر را عهده‌دار شد (مقريزي‌، سلوك‌، 2(2)/309، خطط، 2/56). شهاب‌الدين‌ احمد كه‌ همراه‌ پدر به‌ اين‌ شهر رفته‌ بود، وي‌ را در ادارة امور ياري‌ مى‌كرد و معاون‌ و نايب‌ او به‌ شمار مى‌رفت‌ (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 10/235؛ ابن‌ فرات‌، 9(2)/392). در واقع‌ كتابت‌ سرّاسماً با پدر ولى‌ عملاً با شهاب‌الدين‌ احمد بود (مقريزي‌، خطط، همانجا).
احمد بر اثر سرپيچى‌ از دستور سلطان‌ در مورد نوشتن‌ القابى‌ براي‌ يكى‌ از سران‌ و به‌ سبب‌ خشونت‌ در گفتار خود با سلطان‌، از چشم‌ وي‌ افتاد و از مقام‌ خود بر كنار گشت‌؛ پدرش‌ نزد سلطان‌ تقاضاي‌ بخشش‌ فرزند را كرد (مقريزي‌، همان‌، 2/57، سلوك‌، 2(2)/464- 465). سلطان‌ او را به‌ شام‌ فرستاد و در 738ق‌ برادرش‌ علاءالدين‌ على‌ را به‌ جاي‌ او به‌ مباشرت‌ محيى‌الدين‌ برگزيد (ابن‌ فرات‌، همانجا؛ مقريزي‌، همان‌، 2(2)/465). محيى‌الدين‌ در رمضان‌ 738/ آوريل‌ 1338 در قاهره‌ وفات‌ يافت‌. علاءالدين‌ على‌ مستقلاً به‌ جانشينى‌ پدر به‌ رياست‌ دارالانشاء قاهره‌ منصوب‌ شد، طولى‌ نكشيد كه‌ احمد بر اثر شكايات‌ مكرري‌ كه‌ از وي‌ مى‌شد. بار ديگر مورد خشم‌ سلطان‌ قرار گرفته‌ و از دارالانشاء دمشق‌ معزول‌ گرديد و در 14 شعبان‌ 739ق‌/25 فورية 1339م‌ به‌ زندان‌ افتاد (مقريزي‌، همان‌، 2(2)/464- 465، خطط، 2/57). ابن‌ فضل‌الله‌ در 740ق‌، بعد از 7 ماه‌ و 18 روز از زندان‌ قلعة الجبل‌ آزاد شد و اندكى‌ بعد بار ديگر به‌ رياست‌ دارالانشاء دمشق‌ منصوب‌ گشت‌ و تا 743ق‌ در همين‌ سمت‌ باقى‌ بود. در اين‌ سال‌ از سمت‌ خود معزول‌ شد و به‌ جاي‌ او برادرش‌ بدرالدين‌ محمد به‌ كتابت‌ سرّ در دمشق‌ منصوب‌ گرديد. احمد به‌ شفاعت‌ علاءالدين‌ على‌ مورد عفو قرار گرفته‌، از مجازات‌ مصون‌ ماند و به‌ دمشق‌ بازگشت‌ و تا هنگام‌ مرگ‌ از مشاغل‌ ديوانى‌ بر كنار ماند (همو، سلوك‌، 2(2)/487، 512، 2(3)/ 921؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 3/19) و در اين‌ مدت‌ به‌ تأليف‌ و تصنيف‌ پرداخت‌ (ابن‌ وردي‌، 2/503) و احتمالاً آثار عمدة وي‌ ثمرة اوقات‌ فراغت‌ سالهاي‌ آخر عمرش‌ بوده‌ است‌.
وي‌ در نويسندگى‌ و مسائل‌ مربوط به‌ سياست‌ و كشورداري‌ از ديگر اعضاي‌ خانوادة خويش‌ كه‌ در مشاغل‌ ديوانى‌ حكومت‌ مماليك‌ شهرت‌ يافته‌ بودند، برتر بود، ولى‌ با همة اين‌ برتري‌ نتوانست‌ در حد پدر و برادرانش‌ در كار خود توفيق‌ حاصل‌ كند. چنين‌ استنباط مى‌شود كه‌ اين‌ عدم‌ موفقيت‌ به‌ سبب‌ سرسختى‌ و شدت‌ عمل‌ و صراحت‌ لهجه‌اش‌ بود كه‌ موجبات‌ عدم‌ رضايت‌ سلطان‌ و دشمنى‌ كسانى‌ را كه‌ با وي‌ در تماس‌ بودند، فراهم‌ مى‌ساخت‌. او در انشاء و ترسل‌ و نظم‌ و نثر برجسته‌ بود (همو، 2/502)، در سرودن‌ شعر نيز يد طولانى‌ داشت‌، اشعار تكلف‌آميز او را نويسندگان‌ دورة مماليك‌ بسيار مى‌ستودند، ولى‌ نثرش‌ برتر از نظمش‌ بود. وي‌ خطى‌ زيبا داشت‌ (ابن‌ اياس‌، 1/533). ابن‌ فضل‌الله‌ در دمشق‌ درگذشت‌ و او را نزديك‌ قبر پدر و برادرش‌ بدرالدين‌ محمد در صالحيه‌ دفن‌ كردند (صفدي‌، 8/268).
آثار:
1. التعريف‌ بالمصطلح‌ الشريف‌. اين‌ كتاب‌ در آيين‌ كشورداري‌ مماليك‌ است‌ كه‌ بر 7 بخش‌ تقسيم‌ شده‌: 4 بخش‌ نخست‌ دربارة انواع‌ مكاتبات‌، از قبيل‌ عهود، تقاليد و منشورها، خطبه‌ها، وصايا، نامه‌هاي‌ مربوط به‌ بزرگان‌ مانند قضات‌ و وزراء، القاب‌ و عناوينى‌ كه‌ در آغاز و پايان‌ نامه‌ قيد مى‌شود و نمونه‌هاي‌ زيادي‌ از نامه‌هايى‌ كه‌ بين‌ سلاطين‌ مماليك‌ رد و بدل‌ شده‌، بحث‌ مى‌كند. بخشهاي‌ 5 و 6 مربوط به‌ جغرافيا و بخش‌ 7 مربوط به‌ اطلاعات‌ عمومى‌ مورد نياز صاحبان‌ ديوان‌ انشاء است‌. اين‌ اثر بار نخست‌ در 1312ق‌/1894م‌ در قاهره‌ و بار دوم‌ با تحقيق‌ و تعليق‌ محمد حسين‌ شمس‌الدين‌، در 1988م‌ در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
2. مسالك‌ الابصار فى‌ ممالك‌ الامصار. اين‌ كتاب‌ مهم‌ترين‌ اثر ابن‌ فضل‌الله‌ بوده‌ و مشتمل‌ بر 27 جلد است‌. كتاب‌ داراي‌ دو بخش‌ اصلى‌ است‌: نخست‌ جغرافياي‌ زمين‌ و مسائل‌ مربوط به‌ آن‌؛ دوم‌ موجودات‌ روي‌ زمين‌ كه‌ بر دو دستة ناطق‌ و غير ناطق‌ تقسيم‌ مى‌شوند: بخش‌ اول‌ مشتمل‌ بر دو نوع‌ است‌. نوع‌ اول‌ بر 5 باب‌ و نوع‌ دوم‌ بر 15 باب‌ تقسيم‌ مى‌شود. هر باب‌ خود شامل‌ فصلهاي‌ گوناگون‌ است‌. اين‌ بخش‌ مربوط مى‌شود به‌ تاريخ‌ طبيعى‌ و جغرافياي‌ طبيعى‌ و متعلقات‌ آن‌، به‌ ويژه‌ به‌ مطالب‌ مربوط به‌ سرزمينهاي‌ مصر، شام‌ و حجاز. در بخش‌ دوم‌، مؤلف‌ ساكنان‌ كرة زمين‌ را به‌ شرقى‌ و غربى‌ تقسيم‌ كرده‌ و ترجمة احوال‌ بزرگان‌، پزشكان‌، دانشمندان‌، فقيهان‌، سياستمداران‌ و دولتمردان‌ را گرد آورده‌ است‌. در بخش‌ تاريخ‌ از امتها و شهرها، از سال‌ 541 - 744ق‌ سخن‌ گفته‌ و تاريخ‌ اقوام‌ مغول‌ هند و تركها و كردها و لرها را ذكر كرده‌ است‌ (ابن‌ فضل‌الله‌، 11/7-12؛ .(GAL,S,II/177 اين‌ كتاب‌ تاكنون‌ به‌ صورت‌ كامل‌ به‌ چاپ‌ نرسيده‌، فقط قسمتى‌ از بخشهاي‌ آن‌ به‌ اين‌ صورت‌ چاپ‌ شده‌ است‌: الف‌ - جزء اول‌ به‌ كوشش‌ احمد زكى‌، قاهره‌، 1342ق‌/1924م‌؛ ب‌ - وصف‌ افريقية و المغرب‌ و الاندلس‌ فى‌ اواسط القرن‌ الثامن‌ الهجري‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ حسنى‌ عبدالوهاب‌، تونس‌، مجلة البدر، 1342ق‌؛ ج‌ - بخش‌ مربوط به‌ آفريقا (بجز مصر)، با ترجمة فرانسوي‌ توسط گودفروا دومنبين‌1، تحت‌ عنوان‌ «آفريقا بجز مصر2»، پاريس‌، 1927م‌؛ د - ذكر اخبار بلاد الروم‌ (آسياي‌ صغير)، به‌ كوشش‌ تشنر3، لايپزيگ‌، 1929م‌؛ ه - ذكر اخبار الهند، به‌ كوشش‌ اشپيس‌4، در مجموعة التصانيف‌ المشرقية، لايپزيگ‌، 1943م‌؛ و - بخشى‌ از كتاب‌ مربوط به‌ يمن‌، به‌ كوشش‌ ايمن‌ سيد، قاهره‌، 1974م‌؛ ز - قبائل‌ العرب‌ فى‌ القرنين‌ السابع‌ و الثامن‌ الهجريّين‌، به‌ كوشش‌ دُرُتئا كراوولسكى‌، بيروت‌، 1985، 1986م‌.
بخشهاي‌ خطى‌ كتاب‌: الف‌ - اجزاء 2- 5 از بخش‌ اول‌ و جزء 5 از بخش‌ 2 دربارة ممالك‌ اسلام‌ آغاز و در ذكر وزيران‌ مغرب‌ پايان‌ مى‌پذيرد. نسخه‌هايى‌ از اين‌ جزء در ازهريه‌ (ازهريه‌، 5/555 -556) و دارالكتب‌ (خديويه‌، 5/147، 149، 150) و به‌ شمارة 341 در مجموعة لاندبرگ‌ در اردن‌ موجود است‌ (بخيت‌، 3/45)؛ ب‌ - جلدهاي‌ 6 و 7 در ذكر فقهاي‌ مذاهب‌ چهارگانه‌، لغويون‌ و نحويون‌، طوايف‌ فقرا، حكماي‌ متكلمان‌، پزشكان‌؛ ج‌ - جلد 8 و اجزاء 5 تا 10 از نوع‌ دوم‌، و اجزاء 13، 14، 16، 17، 20 و 23 مشتمل‌ بر شرح‌ احوال‌ موسيقى‌دانان‌، بزرگان‌ و وزيران‌، طوايف‌ كاتبان‌ و خطيبان‌، و نيز شاعران‌ سده‌هاي‌ 4-7ق‌/ 10-13م‌ مغرب‌ و شعراي‌ اسلامى‌ قرن‌ اول‌ ق‌ است‌ كه‌ نسخه‌هايى‌ از اين‌ جزءها در كتابخانه‌هاي‌ مهم‌ جهان‌ موجود است‌ (نك: خديويه‌، 5/147-150؛ بلوشه‌، 130 ، سيد، 3/50 -51؛ GAL,S,II/175,177; I/174-175 , 2 ESCبخيت‌، 3/45-46؛ دوسلان‌، 408 -407 )؛ د - جزء 20، دربارة گياهان‌ و جانوران‌، همراه‌ با تصاوير رنگى‌ از درختان‌ و گياهان‌ گلدار تدوين‌ يافته‌، از اين‌ جزء يك‌ نسخه‌ به‌ شمارة 344 در كتابخانة منچستر موجود است‌ (نك: ؛ GAL,S,II/175 مينگانا، 534 -532 )؛ ه - جزء 23 دربارة تاريخ‌ مربوط به‌ سالهاي‌ 541 -744ق‌ است‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ به‌ شمارة 2328 در پاريس‌ موجود است‌ ؛ GAL,S,II/177) دوسلان‌، .(408 يك‌ جلد نيز به‌ شمارة 2329 در همانجا تحت‌ عنوان‌ سومين‌ نوع‌ «اجسام‌ دهنيه‌» نگهداري‌ مى‌شود كه‌ مؤلف‌ در آن‌ جيوه‌، گوگرد، موميا و كهربا را در شمار آن‌ اجسام‌ مى‌آورد. ضمناً يك‌ طرح‌ تاريخ‌ عمومى‌ از ابتداي‌ خلقت‌ تا خلافت‌ حضرت‌ على‌(ع‌) ارائه‌ مى‌كند، سپس‌ از 12 امام‌ و ساير اعقاب‌ آن‌ حضرت‌ تا نسل‌ پنجم‌ سخن‌ مى‌راند.
خالدوف‌ كتابى‌ تحت‌ عنوان‌ تعليقة مختصرة من‌ تاريخ‌ ابن‌ فضل‌ الله‌ المسمى‌ بالمسالك‌ و الممالك‌، مشتمل‌ بر 14 باب‌ به‌ شمارة 9612 معرفى‌ مى‌كند كه‌ مؤلف‌ آن‌ معلوم‌ نيست‌ .(I/448)
3. ممالك‌ عبادالصليب‌ يا رسالة تشتمل‌ على‌ كلام‌ اجمالى‌ فى‌ مشاهير ممالك‌ عبادالصليب‌، كه‌ ابن‌ فضل‌ الله‌ آن‌ را دربارة ممالك‌ فرنگ‌ زمان‌ خود نوشته‌ و در آن‌ از اوضاع‌ سياسى‌ و اجتماعى‌ سرزمينهاي‌ فرانسه‌، آلمان‌ و ايتاليا، به‌ ويژه‌ اهل‌ِ ونيز و جنوا و روابط و علايق‌ آنان‌ با مسلمانان‌ بحث‌ كرده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ با ترجمة ايتاليايى‌ آن‌، توسط ميكله‌ آماري‌5 در رم‌ (1883م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
4. دمعة الباكى‌. تنها اوراق‌ به‌جا مانده‌ از اين‌ اثر، دو صفحة پايانى‌ كتاب‌ است‌ مشتمل‌ بر يك‌ مينياتور در چستربيتى‌ (رايس‌، .(856-867 بغدادي‌ از اين‌ كتاب‌ زير عنوان‌ دمعة الباكى‌ ويقظة الشاكى‌ (1/110)، نام‌ مى‌برد، ولى‌ صفدي‌ دمعة الباكى‌ ويقظة الساهر را تحت‌ عنوان‌ مستقل‌ ذكر مى‌كند (8/255).
5. الشَتَويّات‌، مجموعة نامه‌هاي‌ ابن‌ فضل‌ الله‌ است‌ به‌ تنى‌ چند از علماي‌ زمان‌ خود، دربارة زمستان‌ سخت‌ 744ق‌ دمشق‌، با پاسخهاي‌ آنها. اين‌ جزوه‌ به‌ شمارة 351 در ليدن‌ و 3104 در كتابخانة دانشگاه‌ استانبول‌ نگهداري‌ مى‌شود ( ورهووه‌، VII/333 ؛ GAL,II/178; فروخ‌، 3/763). فؤاد سيد از اين‌ كتاب‌ به‌ عنوان‌ ديوان‌ شعر ابن‌ فضل‌الله‌ نام‌ مى‌برد كه‌ به‌ شمارة 1144 در دانشگاه‌ استانبول‌ نگهداري‌ مى‌شود و آن‌ را نسخة صحيح‌ و معتبر ذكر مى‌كند كه‌ آخرش‌ ناقص‌ است‌ (سيد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، 1/485-486).
6. مختصر قلائد العقيان‌ (زركلى‌، 1/268)، يا الدرر الفرائد فى‌ مختصر قلائد العقيان‌ (فروخ‌، همانجا). اين‌ كتاب‌ خلاصه‌اي‌ است‌ از قلائد العقيان‌ تأليف‌ ابن‌ خاقان‌ ؛ GAL,S,II/176) معلوف‌، 3(1، 2)/ 343)، نسخه‌اي‌ از آن‌ كه‌ در 720ق‌ نوشته‌ شده‌، در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ (زيدان‌، 3/244).
7. النبذة الكافية فى‌ معرفة الكتابة و القافية، موجود در كتابخانة لايپزيگ‌ به‌ شمارة 493 ، GAL) همانجا؛ فولرس‌، .(150-151
8. يقظة الساهر و وثبة الخاطر، موجود در كتابخانة احمدية تونس‌ به‌ شمارة 5433 (منصور، 133-134).
آثار يافت‌ نشده‌: 1. حسن‌ الوفاء لمشاهير الخلفاء (بغدادي‌، 1/110)؛ 2. الدائرة بين‌ مكة و البلاد (سكعة، 743)؛ 3. الدعوة المستجابة، در يك‌ جلد (صفدي‌، 8/255)؛ 4. ذهبيّة العصر (بغدادي‌، همانجا)؛ 5. سفرة السفرة (صفدي‌، همانجا)؛ 6. صبابة المشتاق‌ (همانجا)؛ يا صبابة المشتاق‌ فى‌ المدائح‌ النبّوية (بغدادي‌، همانجا) يا صبابة المشتاق‌ فى‌ البدائع‌ النبويّة، ديوانى‌ است‌ مشتمل‌ بر قصايدي‌ در مدح‌ پيامبر اسلام‌(ص‌) (فروخ‌، 3/763)؛ 7. فواضل‌ السمر فى‌ فضائل‌ آل‌ عمر، در جلد (صفدي‌، همانجا)؛ 8. المبكيات‌ (ابن‌ شاكر، 637)؛ 9. نفحة الروض‌ (صفدي‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الدرر الكامنة به‌ كوشش‌ محمد عبدالمعيد، حيدرآباد دكن‌، 1392ق‌/1972م‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، عيون‌ التواريخ‌، استانبول‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ ابن‌ فرات‌، محمد، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ قسطنطين‌ زريق‌ و نجلا عزّالدّين‌، بيروت‌، 1938م‌؛ ابن‌ فضل‌الله‌، احمد، مسالك‌ الابصار فى‌ الامصار، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر ابن‌ احمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛ ابن‌ وردي‌، زين‌الدين‌ عمر، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ احمد رفعت‌ بدراوي‌، بيروت‌، 1389ق‌/1970م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ بخيت‌ و ديگران‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية المصورة، عَمّان‌، 1406ق‌/1986م‌؛ بغدادي‌، هدية؛ خديويه‌، فهرست‌؛ دليل‌ المعرض‌ الرابع‌ لكتاب‌ العربى‌، دمشق‌، 1988م‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ زيدان‌، جرجى‌، تاريخ‌ آداب‌ اللغة العربية، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، دارالهلال‌؛ سكعه‌، مصطفى‌، مناهج‌ التأليف‌ عندالعلماء العرب‌ (قسم‌ الادب‌)، بيروت‌، 1982م‌؛ سيد، خطى‌؛ همو، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ محمد يوسف‌ نجم‌، بيروت‌، 1391ق‌/ 1971م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، دارالمعلم‌ للملايين‌؛ معلوف‌، عيسى‌ اسكندر، «من‌ نفائس‌ الخزانة التيمورية»، مجلة العلمى‌ العربى‌، دمشق‌، 1923م‌؛ مقريزي‌، احمد، كتاب‌ السلوك‌، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌ زياده‌، قاهره‌، 1958م‌؛ همو، خطط، بولاق‌، 1270ق‌؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس‌ المخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، بيروت‌، 1388ق‌/1969م‌؛ نيز:
Blochet; De Slane; ESC 2 ; GAL; GAL,S; Khalidou; Mingana, A., Catalogue of the Arabic manuscripts in the John Fylands Library Manchester, Manchester, 1934; Rice, D. S., X A Miniature in an Autograph of Shih ? b al d / n Ibn Fa d lall ? h al - q Umar / n , BSOAS, London, 1950, vol. XIII (3); Vollers, K., Katalog der islamischen... Leipzig, 1975; Voorhoeve.
ابوالحسن‌ ديانت‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا