اِبْن‌ِ فاخِر، ابوالكرم‌ مبارك‌ بن‌ فاخر بن‌ محمد (431 يا 448- 15 ذيقعدة 500ق‌/1040 يا 1056- 8 ژوئية 1107م‌)، نحوي‌ و لغوي‌ بزرگ‌ بغداد. در برخى‌ از منابع‌ شهرت‌ وي‌ ابن‌ دبّاس‌ يا دبّاس‌ آمده‌ است‌ (ابن‌ انباري‌، 265، حاشيه‌؛ ياقوت‌، 17/55؛ ابن‌ خلكان‌، 3/103؛ ذهبى‌، العبر، 2/380). در مورد حرفة پدرِ او و اينكه‌ آيا حقيقتاً دبّاس‌ (شيره‌ گير يا شيره‌ فروش‌) بوده‌ يا نه‌، اطلاعى‌ نداريم‌، اما اين‌ را مى‌دانيم‌ كه‌ برادر مادري‌ او - ابوعبدالله‌ حسين‌ - نيز به‌ بارع‌ بن‌ دباس‌ (ه م‌) يا ابن‌ دباس‌ معروف‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ انباري‌، 265؛ ابن‌ جوزي‌، 10/16-19؛ قفطى‌، 3/257) و با توجه‌ به‌ وجوه‌ اشتراكى‌ كه‌ دو برادر در زمينه‌هاي‌ علمى‌ و ادبى‌ داشته‌اند، بعيد نيست‌ كه‌ مؤلفان‌ در ناميدن‌ ابن‌ فاخر به‌ ابن‌ دباس‌، دچار اشتباه‌ شده‌ باشند.
ابن‌ فاخر در بغداد زاده‌ شد و ظاهراً تا آخر عمر در همان‌ شهر زيست‌، ليكن‌ گاه‌ سفرهايى‌ به‌ حجاز و يمن‌ مى‌كرد و گمان‌ مى‌رود كه‌ هدف‌ او از اين‌ مسافرتها اخذ لغت‌ از اعراب‌ پاك‌ زبان‌ آن‌ ديار بوده‌ است‌، ولى‌ اهل‌ يمن‌ نيز از او استفاده‌ مى‌كرده‌اند (قفطى‌، 3/256).
تا آنجا كه‌ مى‌دانيم‌ ابن‌ فاخر به‌ نحو و لغت‌ و نيز حديث‌ بيشتر مى‌پرداخته‌ است‌. وي‌ در نحو و لغت‌ شهرت‌ بسيار داشت‌ و از جملة استادان‌ به‌ شمارمى‌آمد (ابن‌ جوزي‌، 9/154؛ ابن‌ اثير، 10/439). در نحو پيرو مكتب‌ بصره‌، به‌ ويژه‌ ابوعلى‌ فارسى‌ بود (قفطى‌، 3/257) و الكتاب‌ سيبويه‌ و شرح‌ ابوسعيد سيرافى‌ بر آن‌ را تدريس‌ مى‌كرد (ابن‌ انباري‌، 267، 282). استاد بزرگ‌ ابن‌ فاخر در علم‌ نحو عبدالواحد ابن‌ برهان‌ عُكبري‌ بوده‌ است‌ (همو، 244، 266؛ ياقوت‌، 17/54). وي‌ همچنين‌ در طلب‌ اين‌ علم‌ در مجلس‌ درس‌ استادانى‌ چون‌ ابوالقاسم‌ رقى‌، عيسى‌ بن‌ عمر بن‌ اصغر، ابوالحسين‌ بن‌ شاهويه‌، هلال‌ صابى‌، ابوالقاسم‌ تنوخى‌ حضور مى‌يافت‌ (ذهبى‌، سير، 19/302).
ابن‌ فاخر حديث‌ را در محضر قاضى‌ ابوطيب‌ طاهر بن‌ عبدالله‌ طبري‌ و ابومحمد حسين‌ بن‌ على‌ جوهري‌ شنيده‌ و از ابوطيب‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ جوزي‌، همانجا؛ قفطى‌، 3/256؛ ذهبى‌، العبر، همانجا)، ليكن‌ در اين‌ زمينه‌ برخى‌ از مشايخ‌ چون‌ شيخ‌ ابوالفضل‌ ابن‌ ناصر - از مشايخ‌ ابن‌ جوزي‌ - و ابومنصور ابن‌ خيرون‌، او را به‌ تزوير و كذب‌ و دروغ‌ پردازي‌ در روايت‌ متهم‌ كرده‌ و گفته‌اند كه‌ وي‌ ادعاي‌ شنيدن‌ مطالبى‌ را از تنوخى‌ و ابوطيب‌ و ديگران‌ مى‌كرده‌ كه‌ هرگز نشنيده‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ جوزي‌، همانجا؛ قس‌: ياقوت‌، همانجا؛ ذهبى‌، العبر، 2/380، سير، 9/302-303).
شاگرد برجستة ابن‌ فاخر، ابومحمد عبدالله‌ بن‌ على‌، مشهور به‌ ابن‌ بنت‌ الشيخ‌ ابومنصور خياط يا سبط الخياط بوده‌ است‌ (ابن‌ انباري‌، 266، 282؛ ذهبى‌، سير، همانجا). كسان‌ ديگري‌ نيز چون‌ پدر سمعانى‌ (ياقوت‌، 17/55)، ابوطاهر سلفى‌، ابومعمّر انصاري‌، ابوطالب‌ محمد بن‌ على‌ كتانى‌ (ذهبى‌، همان‌، 19/302) در مجلس‌ درس‌ او حاضر شده‌ و كسب‌ علم‌ كرده‌اند.
ابن‌ فاخر در مجالس‌ درس‌ شيوة خاصى‌ داشت‌ كه‌ گاه‌ مورد انتقاد قرار مى‌گرفت‌؛ مثلاً پيش‌ پاي‌ طلاب‌ برمى‌خاست‌ و آنان‌ را بسيار تكريم‌ مى‌نمود. اين‌ كار از ديدگاه‌ شيوخى‌ چون‌ خطيب‌ تبريزي‌، زشت‌ و ناپسند و اهانت‌ به‌ مقام‌ علم‌ به‌ شمار آمده‌ است‌، تا آنجا كه‌ بيتى‌ بدين‌ مضمون‌ در حق‌ وي‌ مى‌خواند: «آن‌ كسى‌ كه‌ در مجلس‌ درس‌، پيش‌ پاي‌ شاگردان‌ برمى‌خاست‌، علم‌ را خوار مى‌داشت‌» (ياقوت‌، همانجا، صفدي‌، 52).
تنها اطلاعى‌ كه‌ از شيوة نگارش‌ او داريم‌ گفتة ابن‌ مكتوم‌ است‌ مبتنى‌ بر اينكه‌ وي‌ نثري‌ متكلف‌ و آميخته‌ با صنايع‌ لفظى‌، اما بليغ‌ داشت‌. وي‌ از خطى‌ خوش‌ و خوانا نيز برخوردار بود كه‌ اهل‌ علم‌ به‌ سبب‌ آن‌ وي‌ را ارج‌ مى‌نهادند (نك: قفطى‌، 3/257).
چندين‌ كتاب‌ به‌ ابن‌ فاخر نسبت‌ داده‌اند كه‌ هيچ‌يك‌ از آنها در دست‌ نيست‌. اين‌ تأليفات‌ عبارتند از: 1. جواب‌ مسائل‌؛ 2. شرح‌ الالف‌ و اللام‌ مازنى‌؛ 3. شرح‌ خطبة ادب‌ الكاتب‌ ابن‌ قتيبه‌. قفطى‌ مى‌نويسد (3/256) كه‌ وي‌ اين‌ كتاب‌ را در يمن‌ تأليف‌ كرد و آنگاه‌ در عراق‌ شرح‌ ديگري‌ بدان‌ افزود؛ 4. المعلم‌ در نحو؛ 5. نحو العرف‌ (ابن‌ انباري‌، 266؛ ياقوت‌، 17/54؛ قفطى‌، 3/256، 257). به‌ گفتة قفطى‌، اين‌ اثر به‌ رغم‌ كوچكى‌ حجم‌ شامل‌ مشكلات‌ عمدة نحو بوده‌ است‌ (همانجا). ابن‌ فاخر تأليف‌ كتابهاي‌ ديگري‌ را نيز آغاز كرده‌ بوده‌، ليكن‌ عمرش‌ كفاف‌ نداده‌ است‌ كه‌ آنها را به‌ اتمام‌ برساند (همو، 3/257).
وي‌ در بغداد وفات‌ يافت‌ و در همانجا در مقبرة باب‌ حرب‌ دفن‌ گرديد (ابن‌ انباري‌، 267؛ ابن‌ جوزي‌، 9/154؛ قفطى‌، ياقوت‌، همانجاها). برخى‌ سال‌ وفات‌ او را 505ق‌ دانسته‌اند (ابن‌ خلكان‌، 3/103؛ ذهبى‌، سير، 19/303).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ انباري‌، عبدالرحمان‌، نزهةالالباء، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ سامرائى‌، بغداد، 1959م‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1359ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط، بيروت‌، 1405ق‌/1984م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ قفطى‌، على‌، انباء الرواة، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1374ق‌/1955م‌؛ ياقوت‌، ادبا. نوري‌ شاهنگيان‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا