اِبْنِ غَنّام، ابوطاهر ابراهيم بن يحيى بن غنام نُمَيري، معبّر حنبلى سدة 7ق/13م كه به سبب تأليف معجمى در خوابگزاري شهرت يافته است. در نسخهاي از همين اثر به شمارة 5510 كتابخانة ظاهريه با تاريخ كتابت 1094ق، به وي لقب «زينالدين» داده شده (ظاهريه، علوم، 74)، و نابلسى او را «برهانالدين» خوانده است (2/350). كنية وي نيز در برخى از منابع ابواسحاق آمده است (صفدي، 6/168؛ .(GAL,I/657 تاريخ وفات او را به اختلاف 664ق/1266م (صفدي، همانجا)، 674ق ، GAL) همانجا، به عنوان قول راجح) و 693ق (حاجى خليفه، 1/417، 737) تعيين كردهاند، ولى 779ق را كه ابن عماد (6/265) به دست داده است، بىگمان بايد خطا دانست. درمنابع متقدم ابنغنام بانسبتهاي حَرّانى (صفدي، همانجا؛ حاجى خليفه، 1/737؛ I/401 , 2 ESC)، مَقدِسى (نابلسى، ، GAL همانجاها) و حتى بغدادي (حاجى خليفه، همانجا) خوانده شده است، ولى اين دانستهها چندان به روشن شدن جزئيات نامعلوم زندگى او كمك نمىكنند. دربارة موطن ابن غنام تنها صفدي (همانجا) تصريح كرده كه وي در مصر سكنى داشته و دوسلان - شايد تحت تأثير نسخة خطى شماره 2750 كتابخانة ملى پاريس - به صراحت ولادت او را در مصر دانسته است (ص .(496 از تحصيل او اين اندازه مىدانيم كه وي خود از جمالالدين ابراهيم ابن سبتى به عنوان استادش نام برده و يادآور شده كه بخش مهمى از آثار پيشين خوابگزاري را از او فراگرفته است (نك: 2 ESC، شم (1 )983 ، به نقل از درة الاحلام؛ 2 EI، به نقل از عروس البستان ). اثر برجستة او المعلم على حروف المعجم است كه گاه با عناوين ديگري چون تعبير نامح نيز ناميده مىشود. ابن غنام در اين اثر طبقهبندي موضوعى متداول در آثار پيشين خوابگزاري را كنار نهاده و كتاب را به ترتيب الفبايى مرتب كرده است تا كاربرد آن آسانتر باشد. وي در 14 مقاله به عنوان مقدمه بر كتاب، به ذكر كليات پرداخته است. ابن غنام در برگ برگ اين اثر به آيات، احاديث و اشعار استشهاد كرده و در كنار مشاهيري چون آرتميدوروس1 (در مورد وي، نك: فهد، «مقدمه»، و ابن سيرين، به نقل خوابگزاريهاي جاماسب، حكيم ايرانى، پرداخته كه شايان توجه است. كهنترين نسخههاي خطى المعلم در اين كتابخانهها موجود است: چستربيتى، به شمارة 3484 به تاريخ 697ق ( آربري، )؛ II/99 توپكاپى، به شمارههاي 3172 و 3173 مورخ 743 و 799ق III/885) )؛ TS, اولو جامع، به شمارة 1986، احتمالاً مورخ 745ق (فهد، «كهانت2» 339 )؛ كمبريج، به شمارة 112، سدة 8ق (آربري، و گنج بخش (نك: مآخذ همين مقاله). پراكندگى نسخههاي فراوان كتاب المعلم از شرق تا غرب جهان اسلام را مىتوان حاكى از ميزان توجه به آن دانست (در مورد نسخههايى ديگر به جز آنها كه در ؛ GAL,S,I/913 ؛ GAL,I/657 فهد، همان، 338 ، معرفى شدهاند، نك: آربري، شم 4437 ؛ آستان، 129؛ فهرس، 6/412؛ خالدوف، شم 10105 ؛ طلس، 337؛ ظاهريه، علوم، 72- 78، همان، هيأت، 306-307؛ هدايت حسين، شم .(1514 برخى چون نابلسى به بسط اين كتاب پرداختهاند و ابوحامد محمد ابن قدسى، اختصاري از آن با عنوان المحكم فراهم آورده است (براي نسخ خطى آن، نك: ، GAL,S همانجا؛ شم 7439 ؛ نيز نك: نابلسى، 2/350). بجز المعلم چندين منظومه را از آثار ابن غنام برشمردهاند: 1. درة الاحلام (وغاية المرام)، ارجوزهاي در 55 باب در خوابگزاري كه نسخههايى خطى از آن در كتابخانههاي اسكوريال ( , 2 ESC، شم (1 )983 )، ازهريه (ازهريه، 6/414) و نسخهاي ناقص در برلين ( آلوارت، شم نگهداري مىشود. نسخهاي نيز احتمالاً در گوتا وجود دارد ( پرچ، شم .(1311 توفيق فهد با توجه به نسخهاي از يك منظومة مشابه و همنام منتسب به جمالالدين دمياطى (؟) موجود در كتابخانة سليمانيه، انتساب منظومهاي با اين نام را به ابن غنام مورد ترديد قرار داده است (همان، 339 .(336, به هر حال ياد كرد صفدي (6/168) و حاجى خليفه (1/737) از اين منظومه در زمرة آثار ابن غنام و نيز سازگاري اطلاعات داده شده در نسخة اين منظومه (نك: 2 ESC، همانجا) با شخصيت ابن غنام، پذيرش سخن فهد را مشكل مىسازد؛ 2. عروس البستان فى النساء و الاعضاء و الانسان، ارجوزهاي مشتمل بر 45 باب و حدود هزار بيت در خوابگزاري كه نسخهاي از آن در كتابخانة برلين موجود است ( آلوارت، شم و فهد از نسخهاي ديگر در كتابخانة لالهلى به شمارة 1636 مكرر، با عنوان منظومه ياد كرده است («كهانت»، 339 ؛ نيز نك: ظاهريه، هيأت، 303)؛ 3. قصيدة لاميه در علم تعبير كه صفدي آن را در عرض درة الاحلام آورده است (6/168)؛ 4. قلادة الدر المنثور فى ذكر البعث و النشور، منظومهاي دربارة روز رستاخيز كه به گفتة بروكلمان در حاشية خريدة العجائب ابن وردي در 1302ق در قاهره به چاپ رسيده است .(GAL,S,I/913) از اين اثر نسخهاي به شمارة 3431 در كتابخانة ملى پاريس وجود دارد كه دوسلان دربارة مؤلف آن سكوت كرده (ص 598 )، ولى وايدا آن را از ابن غنام دانسته است (ص 562 .(114, كتاب المعلم را از نظر چگونگى ترتيب بايد ابتكاري در آثار خوابگزاري عربى تلقى كرد. در ميان مؤلفان عربى ابن غنام نخستين كسى است كه به معجم نويسى در زمينة خوابگزاري پرداخته است (در اين مورد، نك: نابلسى، 1/2)، ولى در بيزانس در قرون وسطى يك «تعبير الرؤيا» با ترتيب الفبايى وجود داشته كه به عنوان «كتاب دانيال نبى به بخت نصر3» تلقى مىشده است و اشتاين اشنايدر4 در مقالة «خوابنامة دانيال...1» و در كسل2 در مقالة «خوابنامة دانيال نبى3» به بررسى اين متن پرداختهاند (نك: فهد، «كهانت»، 335 ؛ پاولى، .(2240-2241 توفيق فهد ابن غنام را به عنوان اولين كسى كه در خوابگزاري عربى مطالب را به نظم كشيده، ياد كرده و اين را ابتكار ديگري براي او شمرده است (فهد، همان، 339 ؛ 2 EI)، ولى بايد يادآور شد كه نه تنها اين نوع منظومهها پيشتر در بيزانس رواج داشته (چون اشعار منسوب به آسترامپسيخوس4 و نيكفوروس5، د 829م، نك: همانجا)، بلكه در ادبيات عربى نيز نمونه دارد. از اين دست است ارجوزة فى تعبير الرؤيا سرودة ابوالحسن على بن سكن معافري ظاهراً در سدة 4ق/10م (نسخة خطى آن در كتابخانة كوپريلى به شمارة (1)1202 موجود است؛ نيز نك: حاجى خليفه، 1/62) و قصيدة رائيه سرودة قيروانى [ابن ابى طالب] كه مورد استفادة ابن غنام قرار گرفته (ابن غنام، ذيل «الجب»). مآخذ: آستان قدس، فهرست؛ ابن عماد، عبدالحى، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن غنام، ابراهيم، المعلم على حروف المعجم، نسخة خطى كتابخانة گنج بخش پاكستان، شم 422؛ حاجى خليفه، كشف؛ صفدي، خليل، الوافى بالوفيات، به كوشش ددرينگ، بيروت، 1402ق/1982م؛ طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائن كتب الاوقاف، بغداد، 1372ق/1953م؛ ظاهريه، خطى؛ فهرس الكتب الموجودة بالمكتبة الازهرية، قاهره، 1369ق/1950م؛ كوپريلى، خطى؛ نابلسى، عبدالغنى، تعطير الانام، قاهره، كتابخانة عيسى البابى؛ نيز: Ahlwardt; Arberry; Arberry, A. J., A Secand Supplementary Handlist of the Muhammadan Manuscripts in the University & Collegesof Cambridge, Cambridge, 1952; De Slane; EI 2 ; ESC 2 ; Rahd, T., La diuination orabe, Leiden, 1966; id, introd. Le livre des songes d' Art E midore d'Eph E se, Damascus, 1964; GAL; GAL,S; Hidayat Hosain, M. et al., Catalogue of Arabic Manuscripts in the Collection of the Royal Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1951; Khalidou; Pauly; Pertsch; TS; Vajda, G., Index g E n E ral des manuscrits arabes musulmans, Paris, 1953. احمد پاكتچى تايپ مجدد و ن * 1 * زا ن * 2 * زا