اِبْنِ عُيَيْنه، ابومحمد سفيان بن عيينة بن ميمون هلالى (107- 198ق/725-814م)، محدث و فقيه كوفى. نسبت هلالى او مربوط به رابطة ولاء با بنى هلال بن عامر است (ابن سعد، 5/497). سفيان در كوفه زاده شد (ابن حبان، 149) و از دوران كودكى به فراگيري علم روي آورد. ابن عيينه همراه پدرش كه از كارگزاران خالد بن عبدالله قسري بود، درپى عزل خالد در 114ق/732م رهسپار مكه شد (ابن سعد، همانجا؛ بسوي، 1/186). وي در 126ق به كوفه بازگشت (همو، 1/188). او سفري نيز به بغداد داشته و در 150 و 152ق به يمن رفته است (ابن سعد، همانجا؛ خطيب، 9/174). ابن عيينه بيش از 80 تن از بزرگان تابعين را درك نموده (نك: خطيب، همانجا) و از آنها حديث شنيده است كه از آن ميان مالك بن انس، ايوب سختيانى، ابان بن تغلب، ثور بن يزيد حمصى، جابربن يزيد جُعفى، حميد بن قيس اعرج، عبدالله ابن كثير مكى، عاصم بن بهدله، ابوالزناد، عبدالله بن شُبُرمه، عبدالملك ابن عبدالعزيز بن جُريج، ابن مقحَيصِن سهمى، محمد بن سائب كلبى، ابن ابى ليلى و محمد بن مسلم زهري شايان ذكرند (نك: مزي، 11/178- 183). وي را از اصحاب امام صادق(ع) نيز دانستهاند (برقى، 41؛ طوسى، 212). ابن عيينه را يكى از آگاهترين محدثان به حديث اهل حجاز و به ويژه به احاديث مربوط به تفسير شمردهاند (ابن ابى حاتم، 32-33). افراد بسياري نيز از او حديث شنيدهاند كه از مشاهير آنان سفيان ثوري، عبدالله بن مبارك، محمد بن ادريس شافعى، احمد بن حنبل، على بن مدينى، يحيى بن معين، سعيد بن منصور، احمد بن منيع بغوي، اسحاق بن راهويه، حسن بن صالح بن حى، حسن بن محمد زعفرانى، حماد بن زيد، زبير بن بكار، ابوبكر بن ابى شيبه، عبدالرزاق صنعانى، عثمان بن محمد بن ابى شيبه، ابونعيم فضل بن دكين، محمد بن عمر واقدي و نعيم بن حماد مروزي را مىتوان نام برد (نك: احمد بن حنبل، 1/25؛ شافعى، 8؛ سعيد بن منصور، 1/54؛ ابن ابى شيبه، 1/35؛ واقدي، 3/1113، جم؛ مزي، 11/183- 188). ابن عيينه مورد وثوق رجاليان و محدثان بوده و روايات او در صحاح سته و غير آن وارد شده است (به عنوان مثال، نك: بخاري، 1/211؛ مسلم، 2/1483؛ ابوداوود، 4/35؛ ترمذي، 4/151؛ نسائى، 7/140؛ ابن ماجه، 2/734)؛ با اين حال در منابع گاه كم دقتيهايى چون تدليس در اسانيد (ذهبى، 2/170) و تلخيص متون (جاحظ، 1/154؛ ابن قتيبه، 507) به وي نسبت داده شده است. از نظر مذهب ابن نديم (ص 226، 227) او را زيدي مىشمارد. وي در جرح و تعديل راويان، صاحب نظر بوده و ابن ابى حاتم (ص 35-49) او را فردي نقاد به شمار آورده و برخى نظرات وي را در امر جرح و تعديل ذكر نموده است. وي به عنوان زاهدي حكيم شناخته شده و بسياري كلمات حكيمانه از او نقل شده است (مثلاً ابونعيم، 7/270- 304). ابن عيينه در سال آخر عمر خود به مكه رفت و سرانجام در 91 سالگى در آنجا درگذشت و در كوه حجون به خاك سپرده شد (ابن سعد، 5/498؛ ابن حبان، 149). مقبرهاي به نام وي در استانبول وجود دارد كه دليلى بر صحت انتساب آن به وي در دست نيست (ايشلى، .(99-95 آثار: عجلى (ص 195) و ابن نديم (ص 282) تصريح كردهاند كه از او اثري شناخته نشده است؛ بنابراين آثاري چون جوابات القرآن (نك: ابن نديم، 37) كه براي او ذكر كردهاند، احتمالاً توسط ديگران تدوين شده است. همچنين ابن نديم (هعمانجا) از تفسيري كه به او نسبت داده شده، ياد كرده و سيوطى در الدر المنثور (1/65، جم) و به گفتة سرگين، ثعلبى در الكشفوالبيان از تفسيراو استفادهكردهاند (نك: .(GAS,I/96 نجاشى (ص 190) نيز نوشته كه وي «نسخه»اي را از امام صادق(ع) روايت كرده است. همچنين مجموعههايى پراكنده از احاديث گردآوري شدة ابن عيينه به صورت خطى در كتابخانة ظاهريه موجود است (نك: فهرس...، 18، 22، جم؛ ، GAS همانجا). مآخذ: ابن ابى حاتم، عبدالرحمان، تقدمة المعرفة، حيدرآباد دكن، 1371ق/1952م؛ ابن ابى شيبه، عبدالله، المصنف، به كوشش عامر عمري اعظمى، بمبئى، الدار السلفية؛ ابن حبان، محمد، مشاهير علماء الامصار، به كوشش فلايشهامر، قاهره، 1379ق/ 1959م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، بيروت، دارصادر؛ ابن قتيبه، عبدالله، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1388ق/1969م؛ ابن ماجه، محمد، سنن، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقى، قاهره، 1954م؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابوداوود، سليمان، سنن، به كوشش محمد محيىالدين عبدالحميد، قاهره، داراحياء السنة النبويه؛ ابونعيم اصفهانى، احمد، حلية الاولياء، قاهره، 1356ق/1937م؛ احمد بن حنبل، مسند، مصر، 1313ق؛ بخاري، محمد، صحيح، استانبول، المكتبة الاسلامية؛ برقى، احمد، الرجال، به كوشش محدث ارموي، تهران، 1342ش؛ بسوي، يعقوب، المعرفة و التاريخ، به كوشش اكرم ضياء عمري، بغداد، 1394ق/1974م؛ ترمذي، محمد، سنن، به كوشش احمد محمد شاكر، مصر؛ جاحظ، عمرو، البيان والتبيين، به كوشش حسن سندوبى، قاهره، 1351ق/1932م؛ خطيب بغدادي، احمد، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ ذهبى، محمد، ميزان الاعتدال، به كوشش على محمد بجاوي، قاهره، 1382ق/1963م؛ سعيد بن منصور، سنن، به كوشش حبيب الرحمان اعظمى، بمبئى، 1403ق/1982م؛ سيوطى، جلالالدين، الدر المنثور، بيروت، 1403ق/1983م؛ شافعى، احمد، مسند، 1400ق/1980م؛ طوسى، محمد، الرجال، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، 1381ق/1961م؛ عجلى، احمد، تاريخ الثقات، به كوشش عبدالمعطى قلعجى، بيروت، 1405ق/1984م؛ فهرس مجاميع المدرسة العمرية فى دارالكتب الظاهرية، به كوشش ياسين محمد سواس، كويت، 1408ق/1987م؛ مزي، يوسف، تهذيب الكمال، به كوشش بشار عواد معروف، بيروت، 1408ق/1987م؛ مسلم بن حجاج، صحيح، به كوشش محمد فؤد عبدالباقى، مصر؛ نجاشى، احمد، الرجال، به كوشش موسى زنجانى، قم، 1407ق؛ نسائى، احمد، سنن، قاهره، 1348ق/ 1930م؛ واقدي، محمد، المغازي، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966م؛ نيز: ; I s li, Necdet, Istanbul'da sahabe kabir ue makamlari, Ankara, Renk ofset matbaac o l o k. بخش فقه، علوم قرآنى و حديث تايپ مجدد و ن * 1 * زا ن * 2 * زا