ابن‌ عَلاّف‌، ابوبكر حسن‌بن‌على‌ نهروانى‌ (ح‌ 218-318ق‌/833 - 930م‌)، شاعر. خاستگاه‌ او يكى‌ از روستاهاي‌ نهروان‌ بود و نسبت‌ نهروانى‌ وي‌ از همين‌ جاست‌ گفته‌اند پدرش‌ در پل‌ بَرَدان‌ (دهى‌ در نزديكى‌ بغداد) به‌ يونجه‌ فروشى‌ اشتغال‌ داشته‌ (ابن‌ معتز، 359) و به‌ همين‌ سبب‌ وي‌ به‌ ابن‌ علّاف‌ شهرت‌ يافته‌ است‌ (قس‌: سمعانى‌، 9/411؛ 2 EI). وي‌ قرائت‌ قرآن‌ را از ابوعمر دوري‌ آموخت‌ (ذهبى‌، سير، 14/514؛ ابن‌ جزري‌، 222) و از حميد بن‌ مَسعدة بصري‌، نصربن‌ على‌ جهضمى‌ و محمد بن‌ اسماعيل‌ حسّانى‌ حديث‌ شنيد (خطيب‌، 7/379). ابوبكر احمد بن‌ نصر شذائى‌، ابوالفرج‌ شنبوذي‌ از وي‌ قرائت‌ قرآن‌ فراگرفتند (ذهبى‌، ابن‌ جزري‌، همانجاها) و گروهى‌ نيز چون‌ عبدالله‌ بن‌ حسن‌ نحّاس‌ و ابوحفص‌ عمر بن‌ شاهين‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند (خطيب‌، سمعانى‌، همانجاها؛ ابن‌ خلكان‌، 2/108).
دوران‌ زندگانى‌ او با خلافت‌ 12 تن‌ از عباسيان‌ مقارن‌ بود. اما ظاهراً تنها در زمان‌ معتضد (حك 279- 289) بود كه‌ در دربار خلافت‌ ارجى‌ يافت‌ و معتضد كه‌ گويى‌ آداب‌ نديمى‌، چون‌ شعردانى‌ و تاريخ‌شناسى‌ و به‌ خصوص‌ ظرافت‌ را در ابن‌ علاف‌ يافته‌ بود، او را به‌ نديمى‌ خود برگزيد (خطيب‌، 7/380؛ ابن‌ خلكان‌، 2/107). با اينهمه‌ در ميزان‌ نزديكى‌ او به‌ دربار خلافت‌ نمى‌توان‌ نظر قطعى‌ داد، زيرا اطلاعات‌ ما در اين‌ باره‌ از يكى‌ دو روايت‌ تجاوز نمى‌كند. ابن‌ خلكان‌ (2/108) اشاره‌ مى‌كند كه‌ وي‌ با ابن‌ معتز نيز دوستى‌ داشته‌ است‌ و شايد قصيده‌اي‌ كه‌ در رثاي‌ گربة خود سروده‌، در واقع‌ مرثية ابن‌ معتز بوده‌ باشد، اما اين‌ امر چندان‌ مسلّم‌ نيست‌. راست‌ است‌ كه‌ ابن‌ معتز شرح‌ حال‌ مختصري‌ از او در طبقات‌ خود (ص‌ 359-360) آورده‌، اما تنها روايتى‌ كه‌ او از قول‌ ابن‌ علاف‌ نقل‌ كرده‌ (ص‌ 126) به‌ واسطه‌ است‌ نه‌ مستقيماً از خود او. ابن‌ خلكان‌ (همانجا) طى‌ روايتى‌ كه‌ از قول‌ پسر ابن‌ علّاف‌ نقل‌ شده‌، مى‌نويسد كه‌ مراد از گربه‌ و رثاي‌ او، همانا مُحَسّن‌، پسر ابن‌ فرات‌ وزير معروف‌ است‌. اين‌ روايت‌ هم‌ نوع‌ و كيفيت‌ رابطة شاعر را با وزير و پسر او آشكار نمى‌كند و برخلاف‌ نظر فروخ‌ (2/394) دليل‌ بر دوستى‌ ميان‌ آن‌ دو نيست‌.
ابن‌ علاف‌ از بينايى‌ يك‌ چشم‌ محروم‌ بود و در پيري‌ كاملاً نابينا شد (ابن‌ معتز، 359؛ ذهبى‌، العبر، 1/477) و در شعر كوتاهى‌ از اين‌ بابت‌ اظهار دلتنگى‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ شاكر، 10/195؛ صفدي‌، 12/173). وي‌ 100 سال‌ زيست‌ و در 318ق‌ و به‌ قولى‌ 319ق‌ درگذشت‌ (نك: خطيب‌، 7/380؛ ابن‌ خلكان‌، 2/111؛ سمعانى‌، 9/413؛ ابن‌ جوزي‌، 6/238).
ابن‌ علاف‌ علاوه‌ بر آنكه‌ راوي‌ شعر كهنه‌ و نو بود، خود نيز فراوان‌ شعر مى‌سرود (ابن‌ معتز، 360) و به‌ گفتة ابن‌ نديم‌ (ص‌ 194)، يكى‌ از نزديكانش‌ اشعار وي‌ را كه‌ بر 400 ورقه‌ شامل‌ بود، گردآوري‌ كرده‌ بود، اما اينك‌ از مجموع‌ اين‌ اشعار، چيزي‌ جز 123 بيت‌ در دست‌ نيست‌. اين‌ اشعار شامل‌ يكى‌ دو مدح‌ كوتاه‌ و چند غزل‌ و رثا و شعرِ مناسبت‌ است‌ كه‌ در آثار ابن‌ معتز (ص‌ 359-360)، ابن‌ خلكان‌ (4/319)، ابن‌ جزري‌، (ص‌ 222) و ديگران‌ آمده‌ است‌ و صبيح‌ رديف‌ همه‌ را در ديوانى‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ (بغداد، 1974م‌). راست‌ است‌ كه‌ برخى‌ از اشعار او شهرتى‌ داشته‌ و مثلاً جواليقى‌، غالباً قطعة كوتاه‌ او را در رثاي‌ مبّرد مى‌خواند (ابن‌ خلكان‌، همانجا)، اما او همة شهرت‌ خود را مديون‌ داليّة بزرگى‌ است‌ در رثاي‌ گربة خويش‌ كه‌ گويا 65 بيت‌ بوده‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/109) و اينك‌ 58 بيت‌ از آن‌ باقى‌ است‌ (رديف‌، 16).
زاري‌ شاعر در مرگ‌ گربه‌ كه‌ به‌ سبب‌ ربودن‌ كبوترهاي‌ همسايگان‌ به‌ دست‌ آنان‌ كشته‌ شده‌ بود، چنان‌ سوزناك‌ است‌ كه‌ غالباً خواسته‌اند آن‌ را قطعه‌اي‌ سراپا سمبوليك‌ تلقى‌ كنند و بگويند در رثاي‌ ابن‌ معتز، يا محسّن‌ و يا فرزند يا غلام‌ خود او سروده‌ شده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/108-109؛ نويري‌، 9/293؛ قس‌: رديف‌، 15).
اين‌ نظر را نمى‌توان‌ رد يا تاييد كرد، اما بايد اشاره‌ كنيم‌ كه‌ شاعر، علاوه‌ بر اين‌ قصيده‌، دو قطعة ديگر نيز دربارة گربه‌ دارد (رديف‌، 39، 44)؛ علاوه‌ بر اين‌، سرودن‌ شعر در اين‌ باره‌، سابقه‌ داشته‌ است‌ و قطعة دلنشينى‌ كه‌ ابوالشمقمق‌ (ه م‌) براي‌ گربة خود «ناز» سروده‌، مشهور است‌ (ضيف‌، 440). جالب‌ توجه‌ آنكه‌ آن‌ روايتى‌ كه‌ گفتيم‌ ابن‌ معتز از قول‌ ابن‌ علّاف‌ نقل‌ كرده‌، مربوط به‌ همين‌ ابوالمشمقمق‌ است‌. از ديگر اشعاري‌ كه‌ دربارة گربه‌ سروده‌ شده‌، قطعه‌اي‌ است‌ كه‌ ابن‌ عميد به‌ تقليد از شعر ابن‌ علّاف‌ سروده‌ است‌ (نك: ثعالبى‌، 3/179).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غايةالنهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1357ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ ابن‌ معتز، عبدالله‌، طبقات‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1375ق‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ثعالبى‌، يتيمةالدهر، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، بيروت‌، دارالفكر؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و اكرم‌ بوشى‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ رديف‌، صبيح‌، شعر ابن‌ علاف‌، بغداد، 1974م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ شرف‌الدين‌ احمد، حيدرآباد دكن‌، 1398ق‌؛ صفدي‌ خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ رمضان‌ عبدالتواب‌، بيروت‌، 1399ق‌/1979م‌؛ ضيف‌، شوقى‌، العصر العباسى‌ الاول‌، قاهره‌، 1973م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌؛ بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ نوري‌، احمد، نهاية الارب‌، قاهره‌، وزارة الثقافة؛ نيز: . 2 EI
عباس‌ حجت‌ جلالى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا