اِبْن‌ِ عَسْكَر، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ على‌ (584 -636ق‌/1188- 1239م‌)، راوي‌، فقيه‌، مورخ‌ و اديب‌ عصر موحدون‌ اندلس‌. خاندان‌ وي‌ در روستايى‌ در غرب‌ مالقه‌ ساكن‌ بودند (ابن‌ ابار، 2/641)، اما او خود در مالقه‌ پرورش‌ يافت‌ و نزد استادان‌ آن‌ ديار از جمله‌ ابوالحجاج‌ ابن‌ شيخ‌، ابوالقاسم‌ بن‌ سمجون‌، ابوالحسن‌ بن‌ شقوري‌ و ابن‌ حوط الله‌ حديث‌ شنيد. نظر به‌ اعتبار و شهرت‌ گسترده‌اي‌ كه‌ كسب‌ كرده‌ بود، توانست‌ از بسياري‌ از علماي‌ اندلس‌ و مغرب‌، چون‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ احمد جيانى‌ و عبدالله‌ بن‌ احمد بن‌ قدامه‌ و حتى‌ برخى‌ از علماي‌ مشرق‌ اجازة روايت‌ دريافت‌ كند. سپس‌ خود به‌ گروهى‌ از مردم‌ بغداد، بنا به‌ تقاضاي‌ آنان‌، اجازة روايت‌ داد (مراكشى‌، 6/449؛ ابن‌ خطيب‌، 2/174). كسانى‌ كه‌ در شمار استادان‌ او بوده‌اند، بسيارند و مراكشى‌ (همانجا) نام‌ 17 تن‌ از آنان‌ را برشمرده‌ است‌. با اين‌ حال‌ او، از اينكه‌ نتوانسته‌ از درس‌ ساير بزرگان‌ و دانشمندان‌ عصر خود بهره‌ گيرد، اظهار تأسف‌ كرده‌ است‌ (ذهبى‌، 23/66).
وي‌ مدتى‌ منشى‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ حسن‌ نباهى‌ در امر قضا بود و پس‌ از چندي‌ در زمان‌ انتقال‌ حكومت‌ مالقه‌ از بنى‌ هود به‌ بنى‌ احمر، نيابت‌ قضا به‌ او سپرده‌ شد و در 635ق‌ به‌ رغم‌ ميل‌ باطنيش‌ رسماً رياست‌ آن‌ را به‌ عهده‌ گرفت‌ و تا پايان‌ عمر در اين‌ سمت‌ باقى‌ ماند. عدالت‌ و داوري‌ صحيح‌ او در صدور احكام‌ مورد ستايش‌ بسيار قرار گرفته‌ است‌ (مراكشى‌،همانجا؛ ابن‌خطيب‌، 2/173). ابن‌ابار (همانجا) گويد وي‌ دوبار منصب‌ قضا را در مالقه‌ به‌ عهده‌ گرفته‌ است‌.
ابن‌ عسكر در فقه‌، حديث‌ و قرائت‌ قرآن‌ نيز تبحر داشت‌ و مجالس‌ درس‌ وي‌ مورد استقبال‌ بسياري‌ از بزرگان‌ آن‌ روزگار بود. ابوبكر ابن‌ حبيش‌ و ابن‌ سعيد اندلسى‌ از جمله‌ كسانى‌ بوده‌اند كه‌ از محضر درس‌ او بهره‌ برده‌اند (ابن‌ سعيد، 130؛ مقري‌، 4/311). برخى‌، از جمله‌ ابوبكر ابن‌ خميس‌، ابوبكر ابن‌ ابى‌ العيون‌ و ابو عبدالله‌ ابن‌ بري‌ از او روايت‌ كرده‌اند (مراكشى‌، همانجا).
ابن‌ عسكر سروده‌هايى‌ نيز داشته‌ است‌ كه‌ حدود 20 بيت‌ از آنها در آثار ابن‌ سعيد (ص‌ 130-131)، مراكشى‌ (ص‌ 451)، ابن‌ خطيب‌ (2/175) و مقري‌ (2/351، 352، 3/311) آمده‌ است‌. مضمون‌ بيشتر اشعار او مدح‌ و تغزل‌ و يا دربارة اجازه‌هايى‌ است‌ كه‌ گرفته‌ يا به‌ ديگران‌ داده‌ است‌ و در همة آنها آثار تكلف‌ و تصنع‌ جلوه‌گر است‌، چنانكه‌ شعر او را بايد از نوع‌ «شعر علما» دانست‌. قطعات‌ مسجع‌ كوتاهى‌ نيز از نثر او در آثار ابن‌ سعيد (ص‌ 131) و مقري‌ (2/351-352، 5/130) آمده‌ است‌ كه‌ ويژگيهاي‌ نثر روزگار خود را دارد.
آثار: 1. الاكمال‌ و الاتمام‌ فى‌ صلة الاعلام‌ يا مطلع‌ الانوار و نزهة البصائر و الابصار، كه‌ ذيلى‌ است‌ بر كتاب‌ مفقود الاعلام‌ بمحاسن‌ (بمجالس‌) الاعلام‌ من‌ اهل‌ مالقة الكرام‌، نوشتة اديب‌ گمنام‌ اصبغ‌ بن‌ على‌ بن‌ ابى‌ العباس‌ (د 592ق‌). ابن‌ عسكر در اين‌ كتاب‌ علاوه‌ بر شرح‌ احوال‌ شعرا و بزرگان‌ مالقه‌، اطلاعات‌ ارزشمندي‌ نيز دربارة زندگى‌ اجتماعى‌ آن‌ زمان‌ و حوادث‌ تاريخى‌ ريز و درشتى‌ كه‌ عموماً جاي‌ ديگري‌ مذكور نيست‌ و همواره‌ مورد توجه‌ و استناد مورخان‌ بعد از او از جمله‌ ابن‌ خطيب‌ (2/444، 484)، نباهى‌ (ص‌ 91، 101، جم) و مقري‌، 5/130) بوده‌، به‌ دست‌ داده‌ است‌. اين‌ اثر كه‌ با درگذشت‌ ابن‌ عسكر ناتمام‌ مانده‌ بود، توسط برادر زادة وي‌ ابوبكر محمد بن‌ خميس‌ به‌ اتمام‌ رسيد. نسخه‌اي‌ از آن‌ در يكى‌ از كتابخانه‌هاي‌ شخصى‌ مراكش‌ موجود است‌ (پرووانسال‌، )؛ I/289-293 2. التكملة و الاتمام‌ لكتاب‌ التعريف‌ و الاعلام‌، كه‌ ذيلى‌ است‌ بر كتاب‌ التعريف‌ و الاعلام‌ عبدالرحمان‌ بن‌ ابى‌ الحسن‌ سهيلى‌ در معرفى‌ اشخاص‌ و گروههايى‌ كه‌ برخى‌ از آيات‌ قرآن‌ دربارة آنان‌ نازل‌ شده‌ است‌. ابن‌ عسكر (ص‌ 4- 5) خود دربارة انگيزة نگارش‌ اين‌ كتاب‌ مى‌گويد كه‌ چون‌ كتاب‌ سهيلى‌ را در مقايسه‌ با ساير كتب‌ تفسير بديع‌ و بى‌نظير يافته‌، در صدد تأليف‌ تكمله‌اي‌ برآمده‌ تا آنچه‌ را كه‌ وي‌ فروگذاشته‌، كامل‌ كند. نسخه‌هايى‌ از اين‌ كتاب‌ در مصر (خديويه‌، 1/153-154؛ I/526 )، GAL, دمشق‌ (ظاهريه‌، 2/88 -89) و كتابخانة عاشر افندي‌ ( تذكرة النوادر، 27) موجود است‌.
آثار يافت‌ نشده‌: 1. الجزء المختصر فى‌ السُلُوّعن‌ ذهاب‌ البصر، كه‌ آن‌ را براي‌ واعظ نابيناي‌ معاصرش‌ ابومحمد ابن‌ ابى‌ خرصى‌ تأليف‌ كرده‌ بوده‌ است‌؛ 2. رسالة ادّخارِ الصبر فى‌ افتخار القصر و القبر (ابن‌ ابار، 2/642؛ مراكشى‌، 6/450)؛ 3. شرح‌ الا¸يات‌ التى‌ استشهد بها سيبويه‌ (عباس‌، 6/450)؛ 4. شفاء العلة فى‌ سمت‌ القبلة (كحاله‌، 11/7)؛ 5. المشرع‌ الروي‌ فى‌ الزيادة على‌ غريبى‌ الهروي‌؛ 6. نزهة الناظر فى‌ مناقب‌ عمار بن‌ ياسر (ابن‌ ابار، مراكشى‌، همانجاها). كتابى‌ هم‌ در انساب‌ بنى‌ سعيد و مناقب‌ آنان‌ به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌اند (ابن‌ سعيد، 130-131؛ مقري‌، 2/352). مجموعه‌اي‌ مشتمل‌ بر 40 حديث‌ نيز داشته‌ است‌ كه‌ سلسلة سند هر يك‌ از آنها به‌ يكى‌ از صحابه‌ ختم‌ مى‌شده‌ كه‌ نامش‌ با نام‌ شيخ‌ خود او يكى‌ بوده‌ است‌ و اين‌ خود بيانگر وسعت‌ معلومات‌ وي‌ در علم‌ حديث‌ است‌ (ابن‌ ابار، همانجا؛ ابن‌ خطيب‌، 2/174).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمدعبدالله‌، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1375ق‌/1956م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1394ق‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، القدح‌ المعلى‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياري‌، قاهره‌، 1400ق‌؛ ابن‌ عسكر، محمد، التكلمة و الاتمام‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ تذكرة النوادر، حيدرآباد دكن‌، 1350ق‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيى‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1405ق‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (علوم‌ قرآنى‌)، خيمى‌؛ عباس‌، احسان‌، حاشية الذيل‌ و التكملة (نك: مراكشى‌ در همين‌ مآخذ)، كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ مراكشى‌، محمد، الذيل‌ و التكملة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1973م‌؛ مقري‌ تلمسانى‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌، نباهى‌، عبدالله‌، تاريخ‌ قضاة الاندلس‌، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، قاهره‌، 1948م‌؛ نيز:
; L E v o - Proven 5 al, E., X Sur deux po E tes de Malaga dux q si E cle n , Arabica, Leiden, 1954.
مريم‌ صادقى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا