اِبْن‌ِ عَرَفه‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد وَرعَمّى‌ (716-803ق‌/ 1316-1401م‌)، فقيه‌ مالكى‌ در تونس‌ در عهد حَفْصيان‌. برخى‌ تولد او را در 717ق‌ نوشته‌اند (ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، 2/283). وي‌ در تونس‌ زاده‌ شد (سيوطى‌، 1/229) و همانجا به‌ تحصيل‌ پرداخت‌. فقه‌ را نزد ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عبدالسلام‌، ابو عبدالله‌ محمد بن‌ هارون‌، محمد بن‌ حسن‌ زبيدي‌، ابوعبدالله‌ ابلى‌، محمد بن‌ محمد بن‌ حسين‌ بن‌ سَلَمة انصاري‌ فراگرفت‌. صحيح‌ بخاري‌ و صحيح‌ مسلم‌ را از ابوعبدالله‌ محمد بن‌ جابر وادي‌آشى‌ شنيد و از او روايت‌ كرد و اجازه‌ گرفت‌ و قرائت‌ را نيز از محمد بن‌ محمد بن‌ سلمة مذكور آموخت‌ (ابن‌ فرحون‌، 2/331). سخاوي‌ (9/240) فهرستى‌ از مشايخ‌ وي‌ را به‌ دست‌ داده‌ است‌. ابن‌ فرحون‌ كه‌ به‌ نظر مى‌رسد راجع‌ به‌ ابن‌ عرفه‌ به‌ سبب‌ نفوذ بسيارش‌ در دربار تونس‌ راه‌ مبالغه‌ پيموده‌، وي‌ را سرآمد اقرانش‌ در دانشهاي‌ گوناگون‌ دانسته‌ است‌ (2/331، 332) و سيوطى‌ او را مجدّد سدة 8ق‌/14م‌ دانسته‌ است‌ (باباتنبكتى‌، 274). شهرت‌ علمى‌ وي‌ باعث‌ شد كه‌ دانش‌ پژوهان‌ از اطراف‌ و اكناف‌ براي‌ استفاده‌ نزد او بيايند. تا آنجا كه‌ نوشته‌اند كمتر عالم‌ و قاضيى‌ در تونس‌ در آن‌ زمان‌ مى‌توان‌ يافت‌ كه‌ از ابن‌ عرفه‌ دانش‌ نياموخته‌ باشد (ابن‌ فرحون‌، 2/332؛ باباتنبكتى‌، 279). از شاگردان‌ معروف‌ وي‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ حسن‌ ابن‌ قنفذ است‌ كه‌ به‌ تصريح‌ خود (ابن‌ قنفذ، 380) در 777ق‌/1375م‌ در جامع‌ زيتونه‌ در درس‌ او شركت‌ كرده‌ است‌. ابن‌ حجر (4/337) نيز نوشته‌ است‌ كه‌ ابن‌ عرفه‌ هنگامى‌ كه‌ در مكه‌ بوده‌ به‌ وي‌ اجازة نقل‌ حديث‌ داده‌ است‌. وي‌ شاگردان‌ و راويان‌ ديگري‌ نيز داشت‌ (نك: ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 3/84؛ باباتنبكتى‌، همانجا؛ ابن‌ مريم‌، 200-201). در 750 يا 756ق‌ به‌ امامت‌ جامع‌ زيتونه‌ منصوب‌ و در 772ق‌ به‌ عنوان‌ خطيب‌ آنجا انتخاب‌ شد و به‌ افتاء پرداخت‌ (بابا تنبكتى‌، 274، 277؛ ابن‌ قنفذ، همانجا).
ابن‌ عرفه‌ در 792ق‌/1390 م‌ هنگام‌ سفر حج‌ در مصر مورد احترام‌ ملك‌ الظاهر قرار گرفت‌ (ابن‌ فرحون‌، 2/332-334). ابن‌ جزري‌ (2/243) نوشته‌ است‌ كه‌ در آن‌ سال‌ در قاهره‌ با وي‌ ملاقات‌ كرده‌ است‌. ابن‌ حجر در رفتن‌ حج‌ و بازگشت‌ به‌ قاهره‌ با وي‌ همسفر بوده‌ و ابن‌ عرفه‌ به‌ او و فرزندانش‌ اجازة روايت‌ داده‌ است‌. او احتمالاً به‌ اسكندريه‌ نيز رفته‌ است‌ (نك: وزير، 1(3)/578). ابن‌ عرفه‌ سرانجام‌ در 793ق‌ به‌ تونس‌ بازگشت‌ (ابن‌ جزري‌، همانجا) و 10 سال‌ بعد در همانجا وفات‌ يافت‌ (وزير، 1(3)/582).
از نكات‌ قابل‌ توجه‌ دربارة ابن‌ عرفه‌ مخالفت‌ شديد وي‌ با ابن‌ خلدون‌ است‌ كه‌ به‌ گفتة همين‌ مورّخ‌ به‌ سبب‌ حسادت‌ به‌ برتري‌ علمى‌ ابن‌ خلدون‌ بوده‌ است‌ (ص‌، 249-362). سرانجام‌ ابن‌ عرفه‌ در مخالفت‌ خود پافشاري‌ كرد و در سعايت‌ از ابن‌ خلدون‌ نزد سلطان‌ با مخالفان‌ وي‌ همداستان‌ شد و توفيق‌ نيافت‌ (نك: همانجا). برخى‌ اقوال‌ فقهى‌ وي‌ را وزير سراج‌ در الحلل‌ السندسية (1(3)/597، 605، 606، 610) گرد آورده‌ است‌. او گاهى‌ شعر نيز مى‌سروده‌ و ابياتى‌ از او را سخاوي‌ (9/242)، داوودي‌ (2/239)، ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌ (2/281-283) و باباتنبكتى‌ (ص‌ 275، 279) نقل‌ كرده‌اند.
آثار:
الف‌ - چاپى‌: 1. الحدود الفقهية. شرح‌ اين‌ رساله‌ از محمد بن‌ قاسم‌ رصّاع‌ با عنوان‌ الهداية الكافية الشافية لبيان‌ حقائق‌ ابن‌ عرفة الوافية در 1317ق‌ در فاس‌ و در 1319ق‌ در قاهره‌ منتشر شده‌ است‌؛ 2. المختصر الكبير، در فقه‌ مالكى‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ را در 786ق‌ به‌ انجام‌ رسانيده‌ است‌ (بابا تنبكتى‌، 277؛ زركلى‌، 7/43). زركلى‌ (همانجا) بدون‌ اشاره‌ به‌ محل‌ و سال‌ آن‌ يادآور شده‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 3 نسخة خطى‌ نيز از اين‌ كتاب‌ به‌ شماره‌هاي‌ 375، 376 و 377 در كتابخانة قرويين‌ فاس‌ موجود است‌ (فاسى‌، 1/369-372).
ب‌ - خطى‌: 1. الشامل‌، كه‌ ظاهراً با المختصر الشامل‌ فى‌ اصول‌الدين‌ و مختصر فى‌ علم‌ الكلام‌ يكى‌ است‌. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در همان‌ كتابخانه‌ (فاسى‌، 2/372-373)، در دارالكتب‌ مصر (سيد، خطى‌، 2/2) و كتابخانة عاطف‌ افندي‌ (همو، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، 1/138) در استانبول‌ موجود است‌؛ 2. الطرق‌ الواضحة فى‌ عمل‌ المناصحة، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة گوتا ( پرچ‌، شم وجود دارد (براي‌ ديگر آثار خطى‌ وي‌، نك: II/347 GAL,S, II/319; .(GAL,
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1352ق‌/ 1933م‌؛ ابن‌ حجر، احمد، انباه‌ الغمر، حيدرآباد دكن‌، 1390ق‌/ 1970م‌؛ ابن‌ خلدون‌، التعريف‌، بيروت‌، 1979م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1974م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر بن‌ احمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1391ق‌/1978م‌؛ ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد، درة الحجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1972م‌؛ ابن‌ قنفذ، احمد، الوفيات‌، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1983م‌؛ ابن‌ مريم‌، محمد، البستان‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ ابى‌ شنب‌، الجزائر، 1326ق‌/1908م‌؛ باباتنبكتى‌، احمد، نيل‌ الابتهاج‌ در حاشية الديباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ قاهره‌، 1351ق‌؛ داوودي‌، محمد، طبقات‌ المفسرين‌، بيروت‌، 1983م‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1355ق‌؛ سيد، خطى‌؛ همو، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954م‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌؛ فاسى‌، محمد عابد، فهرس‌ مخطوطات‌ خزانة القرويين‌، دارالبيضاء، 1399ق‌/1979؛ وزير سراج‌، محمد، الحلل‌ السندسية، به‌ كوشش‌ محمد حبيب‌ هيله‌، تونس‌ 1970م‌؛ نيز:
; GAL,S; Pertsch.
على‌ رفيعى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا