responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1506
ابن عربی، ابوبکر
جلد: 4
     
شماره مقاله:1506



اِبْن‌ِ عَرَبى‌، ابوبكر محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ احمد مَعافِري‌ اشبيلى‌ (468-543ق‌/1076- 1148م‌)، فقيه‌ مالكى‌ و محدث‌ نامدار اندلس‌. از نسبت‌ معافري‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ نسب‌ او به‌ فروع‌ اندلسى‌ قبيلة عرب‌ معافر مى‌رسد (نك: ابن‌ حزم‌، 418). پدرش‌ از عالمان‌ پرنفوذ اشبيليه‌ بود و محمد زير نظر او به‌ تحصيل‌ پرداخت‌، به‌ طوريكه‌ در 16 سالگى‌ در ادب‌ عربى‌، قرائت‌ و حساب‌ تبحر يافت‌ (نك: ابن‌ عربى‌، «مختصر»، 186-190). از شيوخ‌ او در اين‌ دوره‌ بجز پدرش‌ بايد از دايى‌ وي‌ ابوالقاسم‌ حسن‌ بن‌ عمر هوزنى‌ و ابوعبدالله‌ سرقسطى‌ ياد كرد (ابن‌ عساكر، 15/554؛ مقري‌، 2/28).
در منابع‌ غالباً بر رابطة نزديك‌ پدر ابن‌ عربى‌ با بنى‌ عباد - كه‌ پيش‌ از مرابطون‌ بر اشبيليه‌ حكم‌ مى‌راندند - تكيه‌ شده‌ است‌. گفته‌ مى‌شود كه‌ با سقوط عباديان‌ در 484ق‌ اين‌ خانواده‌ در تنگنا قرار گرفته‌، ناچار سال‌ بعد به‌ جلاي‌ وطن‌ تن‌ دادند (فتح‌ بن‌ خاقان‌، 62؛ قاضى‌ عياض‌، 66؛ قس‌: ابن‌ عربى‌، همان‌، 191-193)، ولى‌ ابن‌ خلدون‌ از اعزام‌ ابن‌ عربى‌ و پدرش‌ توسط ابن‌ تاشفين‌ امير مرابطى‌ به‌ عنوان‌ فرستاده‌ نزد خليفة عباسى‌ ياد كرده‌ است‌ ( مقدمه‌، 285-286؛ قس‌: ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5/191). اين‌ مضمون‌ در برخى‌ عبارات‌ رحلة ابن‌ عربى‌ تأييد شده‌ است‌. عملكرد پدر و پسر نيز در جريان‌ سفر آنان‌ به‌ شرق‌ تا حدودي‌ مؤيد اين‌ مدعاست‌.
در اين‌ سفر كه‌ در اوايل‌ 485ق‌ آغاز شد، ابن‌ عربى‌ به‌ همراه‌ پدر از طريق‌ افريقيه‌ و مصر به‌ شام‌ در آمد. مدت‌ 3 سال‌ در بيت‌المقدس‌ اقامت‌ گزيد و در آنجا از كسانى‌ چون‌ ابوبكر طرطوشى‌ و مكى‌ بن‌ عبدالسلام‌ رميلى‌ سود جست‌. از يادكردهاي‌ او برمى‌آيد كه‌ اين‌ مدت‌ از ايام‌ِ بسيار پرفايده‌ در دوران‌ تحصيل‌ او بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ عربى‌، احكام‌ القرآن‌، 1/61، 2/711، 985، جم، «مختصر»، 203-212؛ ذهبى‌، 4/1295). سپس‌ در دمشق‌ در جلسات‌ درس‌ كسانى‌ چون‌ ابوالفتح‌ مقدسى‌، ابومحمد ابن‌ اكفانى‌ و ابوالفضل‌ ابن‌ فرات‌ شيعى‌ حضور يافت‌ (ابن‌ عساكر، 15/554) و در حدود شعبان‌ 489 راه‌ عراق‌ در پيش‌ گرفت‌ (ابن‌ عربى‌، همان‌، 216).
اقامت‌ در بغداد براي‌ ابن‌ عربى‌ فرصتى‌ مغتنم‌ بود تا در مجلس‌ استادان‌ بزرگى‌ چون‌ ابوبكر شاشى‌ و خطيب‌ تبريزي‌ شركت‌ جويد و با طرز فكرهاي‌ گوناگون‌ آشنا شود (نك: ابن‌ عربى‌، همان‌، 222-223، احكام‌ القرآن‌، 4/1599، عارضة، 1/6). اين‌ برهه‌ تا آن‌ اندازه‌ براي‌ وي‌ ثمربخش‌ بود كه‌ سالها بعد خاطرات‌ آن‌، او را به‌ سرودن‌ ابياتى‌ در وصف‌ بغداد واداشته‌ است‌ (نك: ضبى‌، 94-97). وي‌ در اواخر 489ق‌ قصد حجاز كرد و ضمن‌ به‌ جاي‌ آوردن‌ مناسك‌ حج‌ از فراگيري‌ علم‌ نيز غفلت‌ نورزيد (ابن‌ عربى‌، همان‌، 4/49-50؛ ابن‌ عساكر، همانجا)، اما گويا در اين‌ سفر مقصود ديگري‌ را نيز دنبال‌ مى‌كرد و آن‌ رساندن‌ آوازة مجاهدات‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ در برابر حملات‌ مسيحيان‌ بود (نك: اعراب‌، 37).
پدر و پسر در سفر خود به‌ مشرق‌ افزون‌ بر تحصيل‌ علم‌ و به‌ جاي‌ آوردن‌ حج‌، هدف‌ ديگري‌ را نيز در نظر داشتند. اين‌ هدف‌ برقراري‌ روابط دوستانة سياسى‌ ميان‌ مغرب‌ و مشرق‌، پس‌ از مدتها بريدگى‌، به‌ منظور اتحاد در برابر هجوم‌ مسيحيان‌ بود. شايد بتوان‌ توصيه‌نامه‌هاي‌ والى‌ دمشق‌ و سران‌ آن‌ ديار براي‌ آنان‌ را نتيجة آگاهى‌ ايشان‌ از عزم‌ اين‌ پدر و فرزند دانست‌ (نك: همو، 57). به‌ هر روي‌ ابن‌ عربى‌ پس‌ از انجام‌ دادن‌ مناسك‌ حج‌ به‌ بغداد بازگشت‌ و تا اواخر 491ق‌ در آنجا ماند. در اين‌ مدت‌ آن‌ دو توانستند خليفة عباسى‌ مستظهر را متقاعد سازند كه‌ ابن‌ تاشفين‌ را به‌ عنوان‌ نمايندة خود در مغرب‌ به‌ رسميت‌ شناسد (نك: همو، 58 -60).
ابن‌ عربى‌ در اين‌ فاصله‌ مدتى‌ مصاحبت‌ امام‌ محمد غزالى‌ را نيز درك‌ كرد. ثمرة اين‌ مصاحبت‌ تأييديه‌اي‌ بود كه‌ ابن‌ عربى‌ از غزالى‌ براي‌ ابن‌ تاشفين‌ دريافت‌ داشت‌ (نك: همو، 41، 61 -64). در راه‌ بازگشت‌ به‌ مغرب‌ وي‌ مدتى‌ در اسكندريه‌ مقيم‌ شد و در اين‌ فرصت‌ بار ديگر از محضر ابوبكر طرطوشى‌ كه‌ به‌ اسكندريه‌ آمده‌ بود، بهره‌ برد و نيز توانست‌ تأييد نامه‌اي‌ نيز براي‌ ابن‌ تاشفين‌ طرطوشى‌ بگيرد. مدتى‌ هم‌ در آنجا به‌ مرابطه‌ پرداخت‌ (همو، 68 -71). در 493ق‌، زمانى‌ كه‌ هنوز در اسكندريه‌ بود پدرش‌ درگذشت‌ (قاضى‌ عياض‌، 67). ابن‌ عربى‌ پس‌ از ترك‌ ديار مصر از افريقيه‌ گذشت‌، ولى‌ مستقيماً به‌ اندلس‌ نرفت‌ و راه‌ مغرب‌ پيش‌ گرفت‌ (نك: اعراب‌، 75؛ قس‌: ابن‌ قنفذ، 71). احتمالاً او به‌ مراكش‌ رفت‌ تا نتيجة فعاليتهاي‌ سياسى‌ خود را به‌ اطلاع‌ ابن‌ تاشفين‌ برساند. سپس‌ عازم‌ اندلس‌ شد و در 495ق‌ به‌ موطن‌ خود رسيد (قاضى‌ عياض‌، 68). جزئيات‌ بيشتر اين‌ سفر را مى‌توان‌ در «مختصر ترتيب‌ الرحلة» اثرِ خود او دنبال‌ كرد.
ابن‌ عربى‌ در اشبيليه‌ مورد عنايت‌ امير سير بن‌ ابى‌ بكر لمتونى‌ نمايندة مرابطون‌ قرار گرفت‌ و به‌ سمت‌ مشاورت‌ وي‌ برگزيده‌ شد (اعراف‌، 78؛ قاضى‌ عياض‌، همانجا؛ قس‌: كلاعى‌، 188، كه‌ او را وزير خوانده‌ است‌). وي‌ با ابراهيم‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ كه‌ چندي‌ بعد به‌ حكمرانى‌ آن‌ ديار رسيد، نيز روابط حسنه‌ داشت‌ و در سالهاي‌ 514، 522 و 525ق‌ در كنار اميران‌ مرابطى‌ در نبردهاي‌ كتنده‌، بلنسيه‌ و غير آن‌ در برابر مسيحيان‌ حضور يافت‌ (ابن‌ ابار، المعجم‌، 8، التكلمة، 1/344، 350؛ اعراب‌، 82). در 527ق‌ ابن‌ عربى‌ شاهد تصرف‌ موقت‌ اشبيليه‌ به‌ دست‌ مسيحيان‌ بود (ابن‌ عربى‌، احكام‌ القرآن‌، 2/955؛ ابن‌ عذاري‌، 4/88). به‌ دنبال‌ همين‌ رابطة نزديك‌ با مرابطون‌ بود كه‌ على‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ در پايان‌ جمادي‌الثانى‌ 528 از مراكش‌ او را به‌ قضاي‌ اشبيليه‌ گماشت‌ (ابن‌ عذاري‌، 4/92-93؛ نباهى‌، 106، به‌ نقل‌ از ابن‌ زبير كه‌ 538ق‌ ضبط كرده‌ است‌). گرچه‌ حسن‌ رفتار او را در دوران‌ تصدي‌ قضا ستوده‌اند، ولى‌ كارشكنيهاي‌ مخالفان‌ او موجب‌ شد پس‌ از حدود دو سال‌ از آن‌ منصب‌ بر كنار شود (يا كناره‌ گيرد). در پى‌ آن‌ به‌ قرطبه‌ رفت‌ و چندي‌ در آنجا مقيم‌ شد و به‌ تدريس‌ پرداخت‌ (ابن‌ بشكوال‌، 2/591؛ قاضى‌ عياض‌، 68؛ ضبى‌، 93-94؛ ابن‌ عذاري‌، 4/93-94). از آن‌ پس‌ تا 541ق‌ اطلاع‌ چندانى‌ از فعاليت‌ سياسى‌ وي‌ در دست‌ نيست‌. شايد بيشتر اوقات‌ خود را صرف‌ تعليم‌ و تأليف‌ مى‌كرده‌ است‌. تنها از يك‌ سفر او به‌ مغرب‌ در حدود 535 -536ق‌ اطلاع‌ داريم‌ كه‌ انگيزة آن‌ روشن‌ نيست‌ (اعراب‌، 85). در 541ق‌ لشكريان‌ موحدون‌ اشبيليه‌ را به‌ تصرف‌ درآوردند و بر اساس‌ گزارش‌ ابن‌ خلدون‌ ( العبر، 6/313) پسر ابن‌عربى‌ با نام‌ عبدالله‌ در جريان‌ اين‌ انتقال‌ قدرت‌ به‌ دست‌ موحدون‌ كشته‌ شد.
در 542ق‌ ابن‌ عربى‌ در رأس‌ هيأتى‌ مركب‌ از سران‌ اشبيليه‌ براي‌ ابراز تسليم‌ نزد عبدالمؤمن‌ امير موحدون‌ و جانشين‌ ابن‌ تومرت‌ به‌ مراكش‌ رفت‌ و عبدالمؤمن‌ اين‌ هيأت‌ را حدود يك‌ سال‌ در مراكش‌ نگاه‌ داشت‌. ابن‌ عربى‌ در راه‌ بازگشت‌ در ربيع‌الاول‌ 543 در حومة فاس‌ درگذشت‌ و همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ ابى‌ زرع‌، 190؛ الحلل‌ الموشية، 147- 148؛ ابن‌ خلدون‌، همانجا). در گزارش‌ ملاقات‌ بين‌ ابن‌ عربى‌ و عبدالمؤمن‌، برخى‌ منابع‌ آورده‌اند كه‌ ابن‌ عربى‌ يادآور شده‌ كه‌ غزالى‌ ظهور ابن‌ تومرت‌ در مغرب‌ را پيشگويى‌ كرده‌ است‌، ولى‌ اين‌ حكايت‌ از نظر زمان‌ پذيرفتنى‌ نيست‌ (نك: ه د، ابن‌ تومرت‌). مقبرة ابن‌ عربى‌ در فاس‌ همواره‌ زيارتگاه‌ علاقه‌مندان‌ او بوده‌ است‌ (نباهى‌، 107؛ ابن‌ قنفذ، 42؛ مقري‌، 2/30؛ مراكشى‌، 3/20؛ گنون‌، 734).
ابن‌ عربى‌ در طول‌ سفر شرقى‌ خود توانست‌ با عالمانى‌ از مذاهب‌ گوناگون‌ ملاقات‌ كند و در زمينه‌هاي‌ مختلف‌ از عقايد، فقه‌، علوم‌ قرآنى‌، حديث‌ و ادب‌ تبحر يابد و آثاري‌ تأليف‌ كند (نك: بخش‌ آثار). در عقايد بايد وي‌ را يك‌ سلفى‌ دانست‌ و اين‌ طرز فكر او به‌ روشنى‌ از كتاب‌ القواصم‌ برمى‌آيد. وي‌ از موضع‌ سلفى‌ خود همواره‌ صاحبان‌ مذاهب‌ مختلف‌ كلامى‌ و فيلسوفان‌ را مورد حمله‌ قرار داده‌ است‌ (براي‌ جزئيات‌ بيشتر، نك: اعراب‌، 148-151، 177-180). عمار طالبى‌ نيز در رساله‌اي‌ با عنوان‌ آراء ابن‌ العربى‌ الكلامية ونقده‌ للفلسفة اليونانية، به‌ تفصيل‌ عقايد او را بررسى‌ كرده‌ كه‌ در مطابع‌ الشروق‌ بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
اما در فقه‌، به‌ عنوان‌ يك‌ مالكى‌، وي‌ علاقة وافر خود را به‌ پيشواي‌ مذهب‌ مالك‌ جابه‌جا ابراز داشته‌ و گاه‌ سعى‌ كرده‌ او را ميان‌ پيشوايان‌ مذاهب‌ چهارگانه‌ برتر شمارد (مثلاً نك: احكام‌ القرآن‌، 2/623). وي‌ تا حد امكان‌ تلاش‌ دارد از مذهب‌ مالكى‌ دفاع‌ كند و پيروان‌ مذاهب‌ ديگر چون‌ شافعيان‌، حنفيان‌ و ظاهريان‌ را - گاه‌ تا حد افراط - مورد حمله‌ قرار دهد (نك: همان‌، 1/12، 83، 446، 2/573، 598، 725). ولى‌ از ديدگاهى‌ ديگر ابن‌ عربى‌ به‌ عنوان‌ فقيهى‌ مجتهد خود را هميشه‌ ملزم‌ به‌ پيروي‌ از پيشينيان‌ نمى‌بيند و گاه‌ و بيگاه‌ فتواهايى‌ برخلاف‌ نظر مشهور ايشان‌ صادر مى‌كند (مثلاً نك: همان‌، 1/252، 2/612) و در اين‌ راه‌ حتى‌ از اينكه‌ نظر شخص‌ مالك‌ را ناديده‌ بگيرد، پرهيز ندارد (نك: همان‌، 1/106، 3/1053).
در فقه‌ ابن‌ عربى‌ تا آن‌ اندازه‌ به‌ حكمت‌ تشريع‌ احكام‌ بها داده‌ شده‌ كه‌ حتى‌ عموم‌ قرآن‌ با حكمت‌ حكم‌ تخصيص‌ داده‌ مى‌شود (مثلاً نك: همان‌، 2/627). از طرف‌ ديگر ابن‌ عربى‌ در پذيرش‌ حديث‌ و عمل‌ بدان‌ بسيار سختگير است‌. او همچون‌ ابن‌ حزم‌ به‌ عامل‌ «زبان‌» در برداشت‌ از نصوص‌ قرآن‌ و حديث‌ عنايت‌ ويژه‌اي‌ مبذول‌ داشته‌ است‌، چنانكه‌ مباحث‌ لغوي‌ و نحوي‌ براي‌ نشان‌ دادن‌ صحيح‌ترين‌ برداشت‌ از منابع‌ فقهى‌ در سراسر نوشته‌هاي‌ او ديده‌ مى‌شود.
در مقايسه‌اي‌ بين‌ فقه‌ ابن‌ عربى‌ با ابن‌ حزم‌، بايد گفت‌ او در طرح‌ عامل‌ زبان‌ در فقه‌ و نوع‌ برخورد با حديث‌ مى‌تواند تا حد قابل‌ ملاحظه‌اي‌ از ابن‌ حزم‌ تأثير پذيرفته‌ باشد، ولى‌ در مسألة حكمت‌ تشريع‌ در نقطة مقابل‌ ابن‌ حزم‌ قرار گرفته‌ و به‌ اين‌ طريق‌ خلا´ ناشى‌ از استناد محدود به‌ حديث‌ را كه‌ ابن‌ حزم‌ با اصالت‌ دادن‌ به‌ اباحه‌ پر كرده‌، او با طرح‌ مسالة حكمت‌ از ميان‌ برداشته‌ است‌. ديگر نكته‌اي‌ كه‌ در فقه‌ ابن‌ عربى‌ جلب‌ نظر مى‌كند نقطه‌ نظرهاي‌ او در مسائل‌ مربوط به‌ جنگ‌ با كفار است‌. او كه‌ بارها از نزديك‌ صحنه‌هاي‌ نبرد را درك‌ كرده‌ و همواره‌ در جريان‌ مصالح‌ سياسى‌ مسلمين‌ در مقابله‌ با مسيحيان‌ بوده‌، اعمالى‌ چون‌ به‌ استقبال‌ شهادت‌ رفتن‌ را تجويز كرده‌ است‌ (نك: همان‌، 1/116).
ابن‌ عربى‌ از حديث‌ نيز بهره‌اي‌ وافر داشته‌، تا حدي‌ كه‌ كثرت‌ روايات‌ او موجب‌ شده‌ كه‌ برخى‌ از معاصرانش‌ به‌ نقل‌ او بدگمان‌ شوند (نك: قاضى‌ عياض‌، 68؛ ذهبى‌، 4/1296-1297)، ولى‌ اين‌ بدگمانى‌، بعدها مورد اعتنا قرار نگرفته‌ است‌. اينكه‌ رابسن‌1 با استناد به‌ لسان‌ الميزان‌ (5/234) مدعى‌ شده‌ كه‌ ابن‌ حجر او را ضعيف‌ خوانده‌ است‌ (نك: 2 EI)، درست‌ نيست‌، زيرا «محمد بن‌ عبدالله‌ معافري‌» موردنظر ابن‌ حجر، به‌ تصريح‌ خود وي‌ پيش‌ از دارقطنى‌ (د 385ق‌) مى‌زيسته‌ است‌ (براي‌ منزلت‌ ابن‌ عربى‌ در علوم‌ قرآنى‌، ادب‌، تصوف‌ و تعليم‌ و تربيت‌، نك: اعراب‌، 121-135، 151-177؛ نيز براي‌ برخى‌ اشعار وي‌، نك: عمادالدين‌ كاتب‌، 2/296؛ ضبى‌، 94-97؛ ابن‌ سعيد، رايات‌، 60 -61، المغرب‌، 1/250؛ ابن‌ خطيب‌، 2/214). از شاگردان‌ ابن‌ عربى‌ مى‌توان‌ عالمان‌ نامداري‌ چون‌ قاضى‌ عياض‌، ابن‌ بشكوال‌، ابن‌خير اشبيلى‌ و ابن‌ بسام‌ را ياد كرد (قاضى‌ عياض‌، 68 -69؛ ابن‌ بشكوال‌، 2/591؛ ابن‌خير، 51، جم؛ ابن‌ بسام‌، 3(1)/319، جم). ابن‌ حرزهم‌ نيز از دست‌ او خرقه‌ پوشيده‌ است‌ (ابن‌ قنفذ، 42، 93؛ براي‌ اطلاع‌ از نام‌ ديگر شاگردان‌ او، نك: اعراب‌، 91-111).
آثار: نوشته‌هاي‌ ابن‌ عربى‌ از حيث‌ موضوع‌ بسيار متنوع‌ است‌ و در برخى‌ از آنها گونه‌اي‌ نوآوري‌ ديده‌ مى‌شود. از جمله‌ گلدسيهر (ص‌ در بررسى‌ كتب‌ مربوط به‌ خلافيات‌ در فقه‌، آثار ابن‌ عربى‌ در اين‌ زمينه‌ را از نخستين‌ نوشته‌هاي‌ اندلسى‌ قلمداد كرده‌ و كراچكوفسكى‌ (ص‌ در بررسى‌ ادب‌ جغرافياي‌ عربى‌ او را از پيشتازان‌ رحله‌ نويسى‌ دانسته‌ است‌.
چاپى‌: 1. احكام‌ القرآن‌، كه‌ در آن‌ به‌ ترتيب‌ سور، آيات‌ احكام‌ را مورد بررسى‌ قرار داده‌ و جابه‌ جا به‌ بحثهاي‌ اصولى‌ و ادبى‌ پرداخته‌ است‌. اين‌ اثر چندين‌ بار از جمله‌ در 1957-1959م‌ به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌ در قاهر به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. مؤلف‌ خود اختصاري‌ از آن‌ را با عنوان‌ الاحكام‌ الصغري‌ فراهم‌ آورده‌ كه‌ به‌ صورت‌ خطى‌ در رباط و فاس‌ يافت‌ مى‌شود ؛ GAL,S,I/732) اعراب‌، 131)؛ 2. عارضة الاحودي‌، در شرح‌ سنن‌ ترمذي‌ كه‌ بارها از جمله‌ در 1934م‌ در حيدرآباد دكن‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ 3. العواصم‌ من‌ القواصم‌، كه‌ يك‌ بررسى‌ كلامى‌ در واقعة صفين‌ بوده‌ و چندين‌ بار از جمله‌ در 1347ق‌ در الجزاير به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 4. مختصر ترتيب‌ الرحلة. اين‌ اثر مختصر كتاب‌ ترتيب‌ الرحلة مؤلف‌ است‌ كه‌ در زمان‌ حيات‌ او از ميان‌ رفته‌ بوده‌ است‌. اين‌ مختصر كه‌ در مقدمة قانون‌ التأويل‌ درج‌ شده‌، به‌ كوشش‌ سعيد اعراب‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. همچنين‌ برخى‌ رساله‌هاي‌ او را عصمت‌ عبداللطيف‌ دندش‌ به‌ همراه‌ دور المرابطين‌ فى‌ نشر الاسلام‌ در بيروت‌ (1408ق‌/1988م‌) به‌ چاپ‌ رسانيده‌ است‌.
خطى‌: 1. الامدالاقصى‌ فى‌ شرح‌ الاسماء الحسنى‌، در كتابخانه‌ هاي‌ سليم‌ آغا، رامپور، حسنية مغرب‌ و خزانة رباط (اعراب‌، 127؛ )؛ GAL,S,I/733 2. سراج‌ المريدين‌، در علم‌ تذكير از علوم‌ قرآنى‌ (بر اساس‌ طبقه‌بندي‌ مؤلف‌)، در دارالكتب‌ مصر و كتابخانة كتانى‌ (سيد، 1/458؛ مجلة معهد، 5(1)/184؛ نيز نك: اعراب‌، 131)؛ 3. قانون‌ التأويل‌، در علوم‌ قرآنى‌، در كتابخانه‌هاي‌ اسكوريال‌، دارالكتب‌ مصر و قرويين‌ فاس‌ ( 2 ESC، شم 1264 ؛ خديويه‌، 1/188-189؛ فاسى‌، شم 926)؛ 4. القبس‌، در شرح‌ موطأ مالك‌، در خزانة رباط، كتابخانه‌هاي‌ كتانى‌، صبيحية سَلا و قرويين‌ فاس‌ (اعراب‌، 140؛ مجلة معهد، 5(1)/176؛ حجى‌، شم 160، 161؛ فاسى‌، شم 170)؛ 5. الناسخ‌ و المنسوخ‌ فى‌ القرآن‌، در خزانة رباط و كتابخانة قرويين‌ فاس‌ (اعراب‌، 129؛ فاسى‌، شم 947؛ براي‌ اطلاع‌ بيشتر در مورد آثار خطى‌ و يافت‌ نشدة ابن‌ عربى‌، نك: I/732-733; S, ؛ GAL, I/525 ؛ GAL, اعراب‌، 121-173).
ابن‌ عربى‌ همچنين‌ در انتقال‌ آثار مشرقيان‌ به‌ مغرب‌ و نيز آثار اسلاف‌ به‌ اخلاف‌ نقش‌ بسزايى‌ ايفا كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ خير، جم؛ اعراب‌، 90).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار، قاهره‌، 1956م‌؛ همو، المعجم‌، مادريد، 1885م‌؛ ابن‌ ابى‌ زرع‌، على‌، الانيس‌ المطرب‌، رباط، 1972م‌؛ ابن‌ بسام‌، على‌، الذخيرة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، ليبى‌/ تونس‌، 1395ق‌/1975م‌؛ ابن‌ بشكوال‌، خلف‌، الصلة، قاهره‌، 1966م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1330ق‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرةانساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1394ق‌/1974م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر؛ همو، مقدمة، به‌ كوشش‌ خليل‌ شحاده‌ و سهيل‌ زكار، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ابن‌ خير اشبيلى‌، محمد، فهرسة، به‌ كوشش‌ كودرا، بغداد، 1382ق‌/1963م‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، رايات‌ المبرزين‌، به‌ كوشش‌ محمد رضوان‌ دايه‌، دمشق‌، 1987م‌؛ همو، المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1953م‌؛ ابن‌ عذاري‌ مراكشى‌، محمد، البيان‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1967م‌؛ ابن‌ عربى‌، محمد، احكام‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، بيروت‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛ همو، عارضة الاحوذي‌، بيروت‌، دارالفكر؛ همو، «مختصر ترتيب‌ الرحلة»، مع‌ القاضى‌ (نك: اعراب‌ در همين‌ مآخذ)؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، عمان‌، دارالبشير (چاپ‌ عكسى‌)؛ ابن‌ قنفذ، احمد، انس‌ الفقير، به‌ كوشش‌ محمد فاسى‌، رباط، 1965م‌؛ اعراب‌، سعيد، مع‌ القاضى‌ ابى‌ بكر بن‌ العربى‌، بيروت‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛ حجى‌، محمد، فهرس‌ الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، كويت‌، 1406ق‌/ 1985م‌؛ الحلل‌ الموشية، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار و عبدالقادر زمامه‌، دارالبيضاء، 1399ق‌/1979م‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرةالحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1390ق‌/1970م‌؛ سيد، خطى‌؛ ضبى‌، احمد، بغية الملتمس‌، قاهره‌، 1967م‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد، خريدة القصر (قسم‌ شعراء المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ كوشش‌ آذرتاش‌ آذرنوش‌ و ديگران‌، تونس‌، 1971م‌؛ فاسى‌، محمد عابد، فهرست‌ مخطوطات‌ خزانة القرويين‌، دارالبيضاء، 1399ق‌؛ فتح‌ بن‌ خاقان‌، مطمح‌ الانفسى‌، استانبول‌، 1302ق‌؛ قاضى‌ عياض‌، عياض‌، الغنية، به‌ كوشش‌ ماهر زهير جرّار، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ كلاعى‌، محمد، احكام‌ صنعة الكلام‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ گنون‌، عبدالله‌، «ادب‌ الفقهاء»، مجلة لمجمع‌ العلمى‌ العربى‌، دمشق‌، 1384ق‌، ج‌ 40؛ مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، قاهره‌، 1378ق‌/1959م‌؛ مراكشى‌، عباس‌، الاعلام‌ بمن‌ حل‌ مراكش‌ و اغمات‌ من‌ الاعلام‌، فاس‌، 1355ق‌/1937م‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌/1968م‌؛ نبهاي‌، على‌، تاريخ‌ قضاة الاندلس‌، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، قاهره‌، 1984م‌؛ نيز:
EI 2 ; ESC 2 ; GAL; GAL, S; Goldziher, I., X Zur Literatur des Ichtil @ f al - ma
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1506
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست