اِبْن‌ِ عَبّاد، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ نفزي‌ حميري‌ رُندي‌ (733-792ق‌/1333-1390م‌)، فقيه‌، خطيب‌ و از مشاهير صوفية اندلس‌. وي‌ در شهر رُنده‌ به‌ دنيا آمد. قرائت‌ را نزد پدرش‌ كه‌ مردي‌ خطيب‌ و دانشمند بود فراگرفت‌ و علم‌ لغت‌ را نزد دايى‌ خود قاضى‌ عبدالله‌ فريسى‌ آموخت‌ و در 7 سالگى‌ قرآن‌ را از برداشت‌. در رنده‌ در مجلس‌ درس‌ على‌ بن‌ ابى‌ الحسن‌ رندي‌ نيز حاضر مى‌شد (مقري‌، 5/341-342). سپس‌ براي‌ تكميل‌ تحصيلات‌ خود به‌ مغرب‌ رفت‌ و در تلمسان‌ و فاس‌ نزد استادانى‌ چون‌ ابوعبدالله‌ تلمسانى‌، ابوعبدالله‌ مقّري‌، ابومحمد عبدالنور عمرانى‌، ابوعبدالله‌ آبلى‌ و ابوعمران‌ موسى‌ عبدوسى‌ و ديگران‌ علم‌ لغت‌، فقه‌، اصول‌، كلام‌ و فلسفه‌ فراگرفت‌ (همو، 5/342؛ ابن‌ قنفذ، 79؛ غنيمى‌، «ابن‌ عبّاد»، 6/226-227). ابن‌ عبّاد پس‌ از تحصيل‌ علوم‌ ظاهري‌ به‌ علوم‌ باطنى‌ روي‌ آورد و براي‌ ملاقات‌ صوفى‌ مشهور ابن‌ عاشر، ابوالعباس‌ (ه م‌) به‌ سلا مهاجرت‌ كرد و چندين‌ سال‌ در خدمت‌ او به‌ سر برد (مقري‌، همانجا؛ غنيمى‌، همان‌، 6/229) و از بزرگان‌ اصحاب‌ و از برگزيدگان‌ شاگردان‌ او شد، چنانكه‌ ابن‌ عاشر او را بر ديگر اصحاب‌ خويش‌ مقدم‌ مى‌داشت‌ و آنان‌ را به‌ پيروي‌ و بهره‌مند شدن‌ از او امر مى‌كرد و دربارة او مى‌گفت‌ كه‌ ابن‌ عبّاد به‌ تنهايى‌ يك‌ امّت‌ است‌ (مقري‌، 5/346-347؛ ابن‌ قنفذ، همانجا). ابن‌ عبّاد پس‌ از وفات‌ ابن‌ عاشر، براي‌ ملاقات‌ ابومروان‌ عبدالملك‌ صوفى‌ به‌ طنجه‌ رفت‌ و از مصاحبت‌ او بهرة فراوان‌ برد و از او اجازة عام‌ دريافت‌ (مقري‌، 5/342-343؛ غنيمى‌، همان‌، 6/229-230). وي‌ هرگز ازدواج‌ نكرد و كنيزي‌ نيز اختيار ننمود. بيشترين‌ بهرة او از دنيا بوي‌ خوش‌ و بخور بود. كارهايش‌ را خود انجام‌ مى‌داد، لباسش‌ در خانه‌ وصله‌دار بود، اما وقتى‌ كه‌ از خانه‌ خارج‌ مى‌شد، روي‌ آن‌ لباسى‌ سبز يا سفيد مى‌پوشيد (ابن‌ قنفذ، 80؛ مقري‌، 5/344). دربارة خصلتهاي‌ معنوي‌ او گفته‌اند كه‌ در عبوديت‌ و برائت‌ از حول‌ و قوّة غير خالق‌ و عدم‌ توجه‌ به‌ مدح‌ و ذم‌ّ مردم‌ و اعراض‌ از خلق‌ و ذكر حق‌ و سكون‌ و زهد و صلاح‌ ممتاز بود. طريقة او در تصوف‌ طريقة شاذليّه‌ بود (همو، 5/346) و ظاهراً اين‌ طريقه‌ را از استاد خويش‌، ابن‌ عاشر، گرفته‌ بود (منوفى‌، 2/257). ابوسعيد سلوي‌ بر روي‌ ديوار مسجد قرويين‌ 3 بيت‌ شعر به‌ خط ابن‌ عبّاد ديده‌ بود كه‌ مضامين‌ عاشقانه‌ داشت‌. هنگامى‌ كه‌ ابوسعيد اين‌ ابيات‌ را به‌ سبب‌ مضامين‌ تغزّلى‌ آنها با اظهار ترديد براي‌ ابوالقاسم‌ صيرفى‌ نقل‌ كرد، صيرفى‌ يادآور شد كه‌ اين‌ اشعار دربارة مهدي‌ قائم‌ سروده‌ شده‌ است‌ (مقري‌، 5/348).
در ميان‌ شاگردان‌ برجستة ابن‌ عباد مى‌توان‌ يحيى‌ سرّاج‌، ابوعبدالله‌ ابن‌ سكاك‌، لسان‌الدين‌ ابن‌ خطيب‌ و خطيب‌ بن‌ قنفذ را نام‌ برد (غنيمى‌، همان‌، 6/243-244؛ بستانى‌ ف‌ ). ابن‌ عباد پس‌ از ملاقات‌ با ابومروان‌ عبدالملك‌ صوفى‌ به‌ فاس‌ رفت‌ و در آنجا امام‌ و خطيب‌ مسجد قرويين‌ شد، و پس‌ از 15 سال‌ وعظ و ارشاد وفات‌ يافت‌ و در محلى‌ به‌ نام‌ كدية البراطل‌ در باب‌ الفتوح‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (مقري‌، 5/345)، اما يحيى‌ سراج‌ گفته‌ است‌ كه‌ ابن‌ عباد در فاس‌ نزديك‌ باب‌ المسدود معروف‌ به‌ حمراء مدفون‌ گشته‌ است‌ (غنيمى‌، همان‌، 6/242). به‌ گفتة مقري‌ (5/349) سلطان‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ ابى‌ سالم‌ و مردم‌ دو شهر جديد و قديم‌ فاس‌ بر جنازة او حاضر شدند. همو مى‌افزايد: من‌ قبر او را بارها در فاس‌ زيارت‌ كرده‌ام‌ و او نزد مردم‌ فاس‌ همچون‌ شافعى‌ است‌ نزد مصريان‌ (5/344).
آثار و نوشته‌هاي‌ ابن‌ عباد در نشر طريقة شاذليّه‌ در مغرب‌ و اندلس‌ بسيار مؤثر بوده‌ است‌ (غنيمى‌، همان‌، 6/233). اين‌ آثار عبارتند از: 1. غيث‌ المواهب‌ العليّة فى‌ شرح‌ الحكم‌ العطائية، كه‌ شرحى‌ است‌ بر الحكم‌ تأليف‌ ابن‌ عطاءالله‌ سكندري‌ (ه م‌). ابن‌ عباد چنانكه‌ خود نيز در مقدمة كتاب‌ (1/49-50) اشاره‌ دارد، اين‌ شرح‌ را به‌ درخواست‌ دو تن‌ از يارانش‌ به‌ نام‌ يحيى‌ سراج‌ و سليمان‌ بن‌ عمر نوشته‌ است‌ (مقري‌، 5/345). اين‌ كتاب‌ شامل‌ تعليماتى‌ است‌ در آداب‌ سلوك‌ و توضيح‌ مطالب‌ رمزآميز و دشواري‌ كه‌ در الحكم‌ ابن‌ عطاءالله‌ آمده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ به‌ نام‌ التنبيه‌ نيز شناخته‌ شده‌ است‌. حاجى‌ خليفه‌ به‌ اشتباه‌ (1/675) التنبيه‌ را به‌ على‌، فرزند ابن‌ عباد، نسبت‌ داده‌ است‌، اما چنانكه‌ مى‌دانيم‌ ابن‌ عباد فرزندي‌ نداشت‌ (نك: غنيمى‌، همان‌، 6/250- 251). غيث‌ المواهب‌ چندين‌ بار به‌ چاپ‌ رسيده‌ كه‌ نخستين‌ بار در بولاق‌ (1285ق‌/1869م‌) بود و در 1970م‌ به‌ كوشش‌ عبدالحليم‌ محمود و محمود بن‌ شريف‌ در دو جلد در قاهره‌ منتشر شد؛ 2. الرسائل‌ الكبري‌. اين‌ مجموعه‌ كه‌ ابن‌ عباد آن‌ را به‌ شاگرد خود يحيى‌ سراج‌ هديه‌ كرده‌، مشتمل‌ بر 38 رساله‌ در آداب‌ سلوك‌ الى‌الله‌ است‌ (همان‌، 6/252- 253). اين‌ كتاب‌ در 1320ق‌/1902م‌ در 4 جزء در فاس‌ به‌ چاپ‌ (سنگى‌) رسيده‌ است‌؛ 3. الرسائل‌ الصغري‌. اين‌ كتاب‌ شامل‌ 16 رساله‌ است‌ كه‌ 6 رسالة اول‌ آن‌ به‌ محمد بن‌ ادبيه‌ و 9 رسالة بعدي‌ به‌ يحيى‌ سراج‌ و رسالة آخر به‌ ابواسحاق‌ ابراهيم‌ شاطبى‌ نوشته‌ شده‌ و مشتمل‌ است‌ بر وصايا و پاسخ‌ سؤالاتى‌ كه‌ در آداب‌ تصوف‌ و مقامات‌ سلوك‌ مطرح‌ شده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ پل‌ نويا در 1957م‌ با مقدمه‌اي‌ به‌ زبان‌ فرانسوي‌، در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيد و در 1974م‌ با اضافاتى‌ تجديد طبع‌ شد؛ 4. ادعية مرتبة على‌ اسماءالله‌ الحسنى‌، كه‌ شرح‌ اسماءالله‌ الحسنى‌ نيز ناميده‌ شده‌ و در چاپ‌ اخير رسائل‌ الصغري‌ همراه‌ با آن‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 5. نظم‌ الحم‌ العطائيّة. احمد زروق‌ در الشرح‌ الحادي‌ عشر خود بر الحكم‌، اين‌ نظم‌ را اُرجوزه‌اي‌ در 801 بيت‌ دانسته‌ است‌ (نك: غنيمى‌، ابن‌ عطاءالله‌، 97). ابويحيى‌ بن‌ سكاك‌ دربارة اين‌ كتاب‌ گويد كه‌ ابن‌ عباد الحكم‌ را شرح‌ كرد و دُرهاي‌ منثور آن‌ را به‌ رشتة نظمى‌ بديع‌ كشيد (مقري‌، 5/345-346). زركلى‌ (5/299) نسخه‌اي‌ از آن‌ را به‌ نام‌ بعية المريد ديده‌ و ياد كرده‌ است‌؛ 6. تحقيق‌ العلامة فى‌ احكام‌ الامامة. نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ را احمد زروق‌ ديده‌ و شيخ‌ قوري‌ احتمال‌ داده‌ است‌ كه‌ تأليف‌ پدر ابن‌ عباد باشد (مقري‌، 5/345؛ غنيمى‌، «ابن‌ عباد»، 6/253-254)؛ 7. مجموعة خطب‌. اين‌ كتاب‌ مشتمل‌ بر خطبه‌هاي‌ ابن‌ عباد در مسجد قرويين‌ فاس‌ بوده‌ است‌ (همان‌، 6/254). مقري‌ (5/349-350) گويد كه‌ ابن‌ عباد خطبه‌هاي‌ مدون‌ مشهوري‌ داشته‌ است‌ كه‌ در روز ميلاد پيامبراكرم‌(ص‌) در مقابل‌ سلطان‌، و در ساير اوقات‌ متبر كه‌ در اجتماعات‌ مى‌خوانده‌اند؛ 8. رسائل‌ على‌ قوت‌ القلوب‌. نسخة خطى‌ اين‌ كتاب‌ در كتابخانه‌هاي‌ اسكوريال‌ ( 2 ، EICشم و ازهريه‌ (ازهريه‌، 3/568) موجود است‌؛ 9. فتح‌ التحفة و اضاعة الشرفة (الدفة). اين‌ كتاب‌ در علم‌ حديث‌ نوشته‌ شده‌ است‌ و نسخة خطى‌ آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ اسكوريال‌ ( 2 ، ESCشم و رباط الفتح‌ ( فهرس‌، شم 784) موجود است‌. اين‌ كتاب‌ در 50 عنوان‌ تدوين‌ شده‌ و هر قسمت‌ با شرح‌ مختصري‌ همراه‌ است‌، (غنيمى‌، همان‌، 6/255-256). زركلى‌ (همانجا) از كتابى‌ به‌ نام‌ فتح‌ الطرفة ياد كرده‌ كه‌ ظاهراً همين‌ كتاب‌ است‌؛ 10. اجوبة فى‌ مسائل‌ العلوم‌. مقري‌ (5/342) اين‌ كتاب‌ را در دو جلد ذكر كرده‌ است‌؛ 11. بستانى‌ و زركلى‌ (همانجاها) نيز از كتابى‌ از تأليفات‌ او با عنوان‌ كفاية المحتاج‌ ياد كرده‌اند. برخى‌ از اشعار او را ابن‌ خطيب‌ (ص‌ 41-44) نقل‌ كرده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ خطيب‌، محمد، الكتيبة الكامنة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1963م‌؛ ابن‌ عباد رندي‌، محمد، غيث‌ المواهب‌ العلية فى‌ شرح‌ الحكم‌ العطائية، به‌ كوشش‌ عبدالحليم‌ محمود و محمود بن‌ الشريف‌، قاهره‌، 1380ق‌/1970م‌؛ ابن‌ قنفذ، احمد، انس‌ الفقير، به‌ كوشش‌ محمد فاسى‌ و ادولف‌ فور، رباط، 1965م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ بستانى‌ ف‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ غنيمى‌ تفتارانى‌، ابوالوفاء، «ابن‌ عبّاد رندي‌، حياته‌ و مؤلفاته‌»، صحيفة معهد الدراسات‌ الاسلامية فى‌ مدريد، مادريد، 1958م‌؛ همو، ابن‌ عطاءالله‌ السكندري‌ و تصوفه‌، قاهره‌، 1389ق‌/ 1969م‌؛ فهرس‌ المخطوطات‌ العربية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ رجراجى‌ و ي‌. س‌. علوش‌، رباط، 1954م‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌/1968م‌؛ منوفى‌ حسينى‌، محمود فيض‌، جمهرةالاولياء، قاهره‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛ نيز: . 2 ESC
حسين‌ لاشى‌ء
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا