اِبْنِ عابِدين، عنوان چند فقيه حنفى، كه در اواخر دوران حكومت عثمانى در
شامات مىزيستند.
محمدامين بن عمربن عبدالعزيزبن احمد بن عبدالرحيم بن محمد صلاحالدين
(1198-1252ق/1784-1836م)، فقيهو پيشوايحنفيان شام. او به جهت انتساب به
جد اعلايش محمد صلاحالدين معروف به عابدين، به ابن عابدين شهرت يافت.
نسب وي را به اسماعيل فرزند امام جعفر صادق (ع) مىرسانند (نك: تيمور پاشا،
256؛ بستانى ف ). ابن عابدين پس از حفظ قرآن، تجويد و قرائت، برخى علوم
ديگر را از شيخ سعيد حموي شيخ القرّاء دمشق فراگرفت و در اين هنگام بر مذهب
شافعى بود. آنگاه به ملازمت شاكر عَقّاد پرداخت و از وي دانش آموخت. او به
تشويق استادش از مذهب شافعى به حنفى عدول كرد و در اين مذهب شهرتى يافت
و به مرجعيت در فتوي رسيد (مردم بك، 36-37). پدرش بازرگان بود و براي
تجارت به هند سفر مىكرد و از آنجا براي مطالعة او كتاب مىآورد (بيطار،
30(1)/127). از استادان و مشايخ او علاوه بر دو استاد مذكور مىتوان از
عبدالقادر و ابراهيم بن اسماعيل نابلسى و هبةالله بعلى شارح الاشباه و
النظائر ياد كرد (ابن عابدين،3-4؛ كتانى،2/216). پسرشعلاءالدينمحمود و
برادرزادهاش احمد عابدين، عبدالغنى ميدانى، آلوسى، عارف حكمت بك، عمربن
احمد عقّاد و ديگران از او دانش آموخته يا اجازه دريافت داشتهاند (كتانى،
2/217). وي در دمشق درگذشت و در مقبرة بابالصغير در خاك سپرده شد (مردم بك،
39).
آثار چاپى: 1. ردّالمحتار على الدر المختار فى شرح تنوير الابصار، كه
حاشيهاي است بر الدر المختار حصكفى كه خود شرحى است بر تنوير الابصار غزي.
اين كتاب در 5 جلد، نخستين بار در 1243ق در كلكته چاپ شده است و حاشية ابن
عابدين نيز ناميده مىشود. پسرش تكملهاي بر آن افزوده و آن را به پايان
رسانده است؛ 2. العقود الدرية فى تنقيح الفتاوي الحامدية، كه از مشهورترين
آثار ابن عابدين به شمار مىرود و در بولاق در 1270 و 1300ق به چاپ رسيده
است؛ 3. عقود اللا¸لى فى الاسانيد العوالى (دمشق، 1302ق)؛ 4. مجموعة رسائل
ابن عابدين، مشتمل بر بيش از 30 رساله (دمشق، 1301ق)؛ 5. منحة الخالق،
حاشيه بر كتاب البحر الرائق فى شرح الدقائق، در 8 جزء (قاهره، 1916م)؛ 6.
نسمات الاسحار على شرح المنار المسمى بافاضة الانوار، در اصول و حاشيهاي
است بر شرح حصكفى بر كتاب المنار تأليف نسفى (استانبول، 1300ق، قاهره،
1328ق/1910 و 1979م).
آثار خطى: 1. القاب الزحاف و العلل، در عروض (سيد، 1/74؛ آلوارت، شم (3 )7157
)؛ 2. التعليقات فى تحقيق مافى النقاية (خالدوف، شم 4161 )؛ 3. فتح رب
الارباب بحواشى لب الالباب بشرح نبذة الاعراب. دو نسخه از اين كتاب موجود
است (ظاهريه، نحو، 375-376)؛ 4. نزهة النواظر على الاشباه و النظائر (ظاهريه،
فقه، 2/246).
همچنين ذيل تاريخ مرادي، حاشيهاي بر تفسير بيضاوي و مطول و آثاري ديگر به
او نسبت داده شده است (بغدادي، 2/367- 368).
2. محمدبن محمدامينبن عمر، ملقب به علاءالدين (1244- 1306ق/1828-1889م)،
فقيه حنفى، از پيروان طريقت خلوتى كه عمر خود را در مناصب قضايى و علمى و
اجتماعى گذراند و در دمشق وفات يافت و در گورستان بابالصغير دفن شد (حافظ،
1/63 -64). او پس از كسب مقدمات در كودكى از مجلس درس پدر استفاده كرد و پس
از مرگ پدر، از علماي دمشق و مصر و حجاز چون شيخ سعيد حلبى، عبدالرحمان
كزبري، عبدالرحمان طيبى، حسن شطّى، حسن بيطار، حامد عطار، هاشم تاجى بعلى،
ابراهيم باجوري شيخ جامع ازهر، احمد دحلان مفتى شافعيان در مكه، يوسف
غزّي رئيس مدرسان در مدينه و ديگران فقه و حديث را فراگرفت. اصول طريقة
خلوتيه را از قطب زمان شيخ محمد مهدي زواوي مغربى فراگرفت (حافظ، همانجا) و
جانشين او گرديد و به دستور او به قبول مناصب دولتى در دولت عثمانى از
جمله مقام قضا در طرابلس شام تن در داد (تيمور پاشا، 253) و در جمعيت علمى
براي گردآوري المجلة الشرعية به رياست وزير و مورخ مشهور احمد جودت پاشا، در
استانبول شركت جست (سركيس، 1/155). در زمانى كه رياست جمعيت خيريه را در
دمشق عهدهدار بود، كتابهاي موقوفه در شام - كه در دسترس مردم نبود و تنها
متوليان در اختيار داشتند - در يكجا گردآوري و نام المكتبة العمومية بر آن
نهاده شد (كرمى، 11).
از آثار او قرة عيون الاخبار بتكملة رد المحتار على الدر المختار، از 1290ق
تاكنون چند بار در مصر چاپ شده و الهدية العلائية لتلامذة المكاتب الابتدائية،
كه بار اول در 1299ق در سوريه و بار دوم در 1963م به چاپ رسيده است. از
ديگر آثار باقى ماندة او نسخهاي از كتاب معراج النجاح فى شرح نور الايضاح،
به خط مؤلف در كتابخانة ظاهريه موجود است (ظاهريه، فقه، 2/183-184؛ در مورد
ديگر آثار او نك: حافظ، 1/65).
از ديگر افراد اين خاندان احمد بن عبدالغنى بن عمربن عبدالعزيز
(1238-1307ق/1823-1890م)، محدث و فقيه حنفى صوفى مسلك نيز قابل ذكر است
(نك: تيمور پاشا، 251؛ حافظ، 1/83 -84). از وي چند اثر خطى با عنوانهاي رفع
الالتباس عن بغية الناس فى احكام الطهارة والانجاس (ظاهريه، فقه حنفى،
10/396)؛ نثر الدرر على مولد ابن حجر (همان، تاريخ، 2/531 -532)، العقيدة
القلبية و چند اثر ديگر در دست است (نك: حافظ، 1/84؛ تيمور پاشا، 252).
همچنين مىتوان از ابوالخير محمد بن احمد بن عبداغنى بن عمر
(1269-1343ق/1853- 1925م)، فقيه حنفى و مفتى شام ياد كرد (نك: تيموريه،
3/187) كه اثري با عنوان التقرير فى التكوير از او در استانبول در 1900م به
چاپ رسيده است (در مورد ديگر آثار وي، نك: حافظ، 1/404).
مآخذ: ابن عابدين، محمد، ردالمحتار على الدر المختار، بولاق، 1272ق؛ بستانى
ف؛ بغدادي، هديه؛ بيطار، محمد بهجة، «مذكرات سائح فى الشرق العربى»، مجلة
المجمع العلمى العربى، دمشق 1374ق/1955م؛ تيمور پاشا، احمد، اعلام الفكر
الاسلامى فى العصر الحديث، قاهره، 1387ق/1967م؛ تيموريه، فهرست؛ حافظ، محمد
مطيع و اباظة نزار، تاريخ علماء دمشق فى القرن الرابع عشر الهجري، دمشق،
1406ق/ 1986م؛ سيد، خطى؛ سركيس، چاپى؛ ظاهريه، خطى؛ كتانى، عبدالحى، فهرس
الفهارس، فاس، 1347ق؛ كرمى، سعيد، «دورالكتب وفائدتها»، مجلة المجمع العلمى
العربى، دمشق، 1389ق/1969م؛ مردم بك، خليل، اعيان القرن الثالث عشر،
بيروت، 1977م؛ نيز:
Ahlwardt; Khalidou.
عبدالامير سليم
تايپ مجدد و ن * 1 * زا
ن * 2 * زا