اِبْن‌ِ طَيِّب‌ْ، ابوعبدالله‌ محمد شَرَقى‌ (شرگى‌، شراگى‌) ملقب‌ به‌ شمس‌الدين‌ (1110-1170ق‌/1698-1757م‌)، محدث‌، نحوي‌، اديب‌ و مورخ‌ مغربى‌. او در قرية شراقه‌ (شراگه‌) در نزديكى‌ فاس‌ و در خانواده‌اي‌ اهل‌ علم‌ و ادب‌ به‌ دنيا آمد (زبيدي‌، 1/3؛ كتانى‌، 2/1067- 1068، 1071) و دوران‌ كودكى‌ و نوجوانى‌ را در فاس‌ گذراند (مرادي‌، 4/91). دو ساله‌ بود كه‌ پدرش‌ به‌ رسم‌ آن‌ زمان‌ از حسن‌ بن‌ على‌ عجيمى‌ براي‌ او اجازة روايت‌ حديث‌ گرفت‌ (كتانى‌، 2/1068) دروس‌ مقدماتى‌ را از پدر و عمه‌اش‌ كه‌ هر دو از محدثان‌ و علماي‌ فاس‌ بودند، فراگرفت‌ و سپس‌ نزد ديگر محدثان‌ و استادان‌ آنجا از جمله‌ احمد بن‌ محمد درعى‌ و محمد بن‌ عبدالقادر فاسى‌ و ابواسحاق‌ ابراهيم‌ سباعى‌ به‌ فراگيري‌ حديث‌ و ساير علوم‌ پرداخت‌ (مرادي‌، همانجا؛ كتانى‌، 2/1069- 1071). او علاوه‌ بر حديث‌ به‌ تحصيل‌ تفسير، فقه‌، صرف‌ و نحو، لغت‌ و ادب‌ نيز همت‌ گماشت‌ و به‌ زودي‌ از دانشمندان‌ نامدار عصر خود گرديد (مرادي‌، 4/94؛ كتانى‌، 2/1068). وي‌ در راه‌ كسب‌ علم‌ شهرهاي‌ بسياري‌ را زير پا گذاشت‌ (كتانى‌، همانجا). در حدود 1143ق‌ حج‌ گزارد و مدت‌ 2 سال‌ در مكه‌ مجاور شد و به‌ كار تأليف‌ و تدريس‌ پرداخت‌ (همانجا؛ عزوزي‌، 88؛ بخيت‌، 2/154). سپس‌ از طريق‌ شام‌ به‌ روم‌ رفت‌ و پس‌ از چندي‌ از راه‌ مصر به‌ حجاز بازگشت‌. در اثناي‌ اين‌ سفرها از علما و انديشمندان‌ هر ديار بهره‌ برد و با آنان‌ در علوم‌ مختلف‌ به‌ مباحثه‌ نشست‌ و دانش‌ پژوهان‌ بسياري‌ نيز از جمله‌ حمدون‌ بن‌ عبدالسلام‌ بنانى‌ و سيد محمد مرتضى‌ زبيدي‌ صاحب‌ تاج‌ العروس‌ از محضر وي‌ بهره‌ جستند (مرادي‌، 4/91؛ كتانى‌، 2/1071).
ابن‌ طيب‌ مشايخ‌ غربى‌ و شرقى‌ خود را بيش‌ از 180 تن‌ ذكر كرده‌ و شرح‌ حال‌ آنان‌ رابه‌ ترتيب‌ در 2 كتاب‌ انيس‌ المطرب‌ و الافق‌ المشرق‌ آورده‌ است‌ (همو، 2/1068، 1070). وي‌ در پايان‌ اين‌ سفرها به‌ مدينه‌ رفت‌ و به‌ تأليف‌ و تدريس‌ مشغول‌ شد و سرانجام‌ در همانجا درگذشت‌ (مرادي‌، 4/94).
آثار: تأليفات‌ ابن‌ طيب‌ را در زمينه‌هاي‌ مختلف‌ بالغ‌ بر 50 اثر دانسته‌اند (همو، 4/91؛ كتانى‌، همانجا؛ عزوزي‌، 30/89 -90).
الف‌ - خطى‌: 1. ارسال‌ الاسانيد و ايصال‌ المصنفات‌ و المسانيد، كه‌ الفهرسة الصغري‌ نيز گفته‌ مى‌شود (كتانى‌، 2/1070). دو نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ (يكى‌ از آن‌ دو با عنوان‌ سلاسل‌ الاسناد ضبط شده‌ است‌) در مجموعة گارت‌، كتابخانة دانشگاه‌ پرينستون‌، موجود است‌ (بخيت‌، 1/154- 155)؛ 2. اضاءة الراموس‌، در 4 جلد كه‌ حاشيه‌اي‌ است‌ بر قاموس‌ المحيط فيروز آبادي‌، زبيدي‌ اين‌ كتاب‌ را بهترين‌ شرح‌ بر قاموس‌ دانسته‌ است‌ (1/3؛ قس‌: كتانى‌، 2/1069). نسخه‌هايى‌ از آن‌ در مجموعة گارت‌ (حتى‌، V/112 و كتابخانه‌هاي‌ ازهريه‌ (ازهريه‌، 4/3)، قرويين‌ (فاسى‌، 2/514 - 515)، دارالكتب‌ القطرية ( المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌، 3/87 - 88) موجود است‌؛ 3. تجريد الرواية فى‌ تحقيق‌ الكفاية، كه‌ شرحى‌ است‌ بر كفاية المتحفظ و نهاية المتلفظ ابن‌ اجدابى‌ (بغدادي‌، 1/227). نسخه‌اي‌ از آن‌ در دارالكتب‌ موجود است‌ (سيد، خطى‌، 2/61)؛ 4. شرح‌ حزب‌ ابى‌ زكريا يحيى‌ بن‌ شرف‌ النووي‌، كه‌ شرحى‌ است‌ بر كتاب‌ دعاي‌ نووي‌. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ آصفيه‌ I/685) )، GAL,S, رباط (علوش‌، 2(1)/220)، مدينه‌ (كحاله‌، 44)، حلب‌ ( المنتخب‌ من‌ المخطوطات‌ العربية، 4/358)، مجموعة گارت‌ (بخيت‌، 2/154) و مينگانا (هاپ‌ وود، موجود است‌؛ 5. عيون‌ الموارد السلسة من‌ عيون‌ الاسانيد المسلسلة. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در رباط (زركلى‌، 6/178)، ازهريه‌ (1/359) و مجموعة گارت‌ (بخيت‌، 154، 155) موجود است‌؛ 6. فيض‌ نشر الانشراح‌ من‌ روض‌ طى‌ الاقتراح‌، كه‌ حاشيه‌اي‌ بر الاقتراح‌ سيوطى‌ است‌. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ راغب‌ پاشا (سيد، فهرس‌، 1/313)، دارالكتب‌ مصر (خديويه‌، 4/86 -87؛ نيز نك: II/194 موجود است‌؛ 7. مفتاح‌ الوصول‌ الى‌ علم‌ الاصول‌، در شرح‌ مقدمة عبدالقادر فاسى‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ (تيموريه‌، 4/184) موجود است‌؛ 8. موطئة الفصيح‌ لموطأة الفصيح‌، شرحى‌ است‌ بر منظومة الموطأة ابن‌ مرحل‌ (ه م‌). نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانة شخصى‌ زركلى‌ (همانجا) و دارالكتب‌ (سيد، خطى‌، 3/143-144) موجود است‌.
ب‌ - آثار يافت‌ نشده‌: 1. الازهار الندية در تاريخ‌ (بغدادي‌، 1/67)؛ 2. الاستمساك‌ باوثق‌ عروة فى‌ الاحكام‌ المتعلقة بالقهوة؛ 3. الافق‌ المشرق‌؛ 4. اقرار العين‌ باقرار الاثر بعد ذهاب‌ العين‌، كه‌ الفهرسة الكبري‌ نيز خوانده‌ مى‌شد؛ 5. الانيس‌ المطرب‌ (كتانى‌، 2/1070)؛ 6. تمهيد الدلائل‌ و تلخيص‌ الاوائل‌ (بغدادي‌، 1/321)؛ 7. حاشية على‌ شرح‌ القسطلانى‌ للصحيح‌، در 2 جلد؛ 8. حاشية على‌ الشمائل‌ (كتانى‌، همانجا)؛ 9. حاشية على‌ المطول‌ (مرادي‌، 4-91)؛ 10. الرحلة الحجازية (كتانى‌، همانجا؛ II/523 S, .(GAL, نسخه‌اي‌ با اين‌ نام‌ در كتابخانة قرويين‌ (فاسى‌، 3/320-321) موجود است‌ كه‌ گرچه‌ لقب‌ و كنيه‌ و تاريخ‌ وفات‌ مؤلف‌ آن‌ اندكى‌ متفاوت‌ است‌، اما با توجه‌ به‌ بعضى‌ قراين‌، احتمال‌ مى‌رود كه‌ همان‌ رحلة ابن‌ طيب‌ باشد؛ 11. سمط الفرائد فيما يتعلق‌ بالبسملة و الصلاة من‌ الفوائد (كتانى‌، همانجا)؛ 12. شرح‌ شواهد الكشاف‌، در تفسير (بغدادي‌، 2/353)؛ 13. شرح‌ على‌ سيرة ابن‌ الجزري‌؛ 14. شرح‌ على‌ سيرة ابن‌ فارس‌ (كتانى‌، همانجا)؛ 15. شرح‌ كافية ابن‌ مالك‌ (مرادي‌، همانجا)؛ 16. شرح‌ المضرية فى‌ مدح‌ خير البرية؛ 17. المسفر عن‌ خبايا المزهر، كه‌ حاشيه‌اي‌ است‌ بر المزهر سيوطى‌؛ 18. مسلسلات‌ (كتانى‌، همانجا).
ابن‌ طيب‌ شعر نيز مى‌سروده‌ است‌. ابياتى‌ از سروده‌هاي‌ او را مرادي‌ (4/91-94) و كتانى‌ (2/1068) نقل‌ كرده‌اند.
مآخذ: ازهريه‌، فهرست‌؛ بخيت‌، محمد عدنان‌ و ديگران‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية المصورة، عمان‌، 1985م‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ تيموريه‌، فهرست‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ زبيدي‌، تاج‌العروس‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سيد، خطى‌؛ همو، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954م‌؛ عزوزي‌، محمد عربى‌، «ابن‌ الطيب‌ محشى‌ القاموس‌»، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العربى‌، دمشق‌، 1374ق‌/1955م‌، ج‌ 30، جزء 1؛ علوش‌، ي‌. س‌. و عبدالله‌ رجراجى‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية المحفوظة فى‌ الخزانة العامة برباط، 1954م‌؛ فاسى‌، محمد عابد، فهرس‌ مخطوطات‌ خزانة القرويين‌، 1400ق‌/1980م‌؛ كتانى‌، عبدالحى‌، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ كحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ مدينة المورة، دمشق‌، 1973م‌؛ مرادي‌، محمد خليل‌، سلك‌ الدرر، بغداد، 1301ق‌؛ المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ دارالكتب‌ القطرية، بيروت‌، 1986م‌؛ المنتخب‌ من‌ المخطوطات‌ العربية فى‌ حلب‌، بيروت‌، 1407ق‌/ 1986م‌؛ نيز:
GAL, S; Hitti, Ph. et al, Descriptiue Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts , Princeton, 1938; Hopwood, Derek, Catalogue of the Mingana Collection of Manuscripts, Birmingham, 1963.
بخش‌ ادبيات‌ عرب‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا