اِبْن‌ِ صَفّار، ابوالقاسم‌ احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عمر غافقى‌ (؟ 370- 426ق‌/980- 1035م‌)، رياضى‌دان‌ و ستاره‌شناس‌ اندلسى‌. او در قرطبه‌ زاده‌ شد و در همان‌ شهر پرورش‌ يافت‌ و نزد ابوالقاسم‌ مسلمة بن‌ احمد مجريطى‌ رياضى‌دان‌ و منجم‌ مشهور اندلسى‌ علم‌ آموخت‌ (ابن‌ صاعد، 69 -70؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 3(1)/63 -64). گويند در دانش‌ پزشكى‌ نيز دستى‌ داشته‌ و آن‌ را از عمر بن‌ احمد بن‌ خلدون‌ آموخته‌ بود ( نامة دانشوران‌، 7/149؛ فيلسوف‌الدوله‌، 1/72). اندكى‌ بعد از آشوبهاي‌ قرطبه‌، زادگاهش‌ را ترك‌ كرد و در شهر دانيه‌1 در جنوب‌ شرقى‌ اسپانيا بر ساحل‌ مديترانه‌ كه‌ پايتخت‌ امير مجاهد عامري‌ بود، اقامت‌ گزيد و در همانجا نيز درگذشت‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 3(1)/64؛ صفدي‌، 7/122). ابن‌ صفار تدريس‌ رياضيات‌ را كه‌ در قرطبه‌ بدان‌ اشتغال‌ داشت‌، در دانيه‌ نيز ادامه‌ داد. وي‌ از استادان‌ طراز اول‌ زمان‌ خود بود و شاگردان‌ بسياري‌ را آموزش‌ داد كه‌ از معروف‌ترين‌ آنان‌ بايد از ابن‌ برغوث‌ و ابن‌ عطّار (ابن‌ صاعد، 70، 71) نام‌ برد. ابوعمر بن‌ مهدي‌ نيز او را از شيوخ‌ خود برشمرده‌ است‌ (ابن‌ بشكوال‌، 1/42). وي‌ از قاضى‌ ابوعبدالله‌ بن‌ مفرّج‌ و ديگران‌ روايت‌ شنيده‌ و نقل‌ كرده‌ است‌ (همانجا). او را برادري‌ نيز بود محمّد نام‌ كه‌ در ساختن‌ اسطرلاب‌ مهارت‌ تام‌ داشت‌ (صفدي‌، همانجا).
آثار باقى‌ ماندة ابن‌ صفار عبارتند از: 1. الزيج‌ المختصر، زيجى‌ كوتاه‌ به‌ روش‌ سند هند (سيد هانتا) است‌، بخشى‌ از آن‌ كه‌ به‌ خط عبري‌ نوشته‌ شده‌، در دست‌ است‌ GAS,) )؛ VI/250 2. كتاب‌ فى‌ العمل‌ بالاسطرلاب‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا) كه‌ با عباراتى‌ موجز و نيكو نگاشته‌ شده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ را عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ سعد بن‌ محمد تُجيبى‌ در 25 باب‌ تنظيم‌ كرده‌ است‌ ( آلوارت‌، .(V/236-237 همچنين‌ دو ترجمه‌ از آن‌ كه‌ يكى‌ توسط يوحناي‌ اشپيلى‌2 و ديگري‌ به‌ وسيلة پلاتوي‌ تيوليايى‌3 انجام‌ يافته‌، وجود دارد. متن‌ منقح‌ اين‌ كتاب‌ از سوي‌ ميلياس‌ والى‌ كروسا4 به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ ، GAS) همانجا؛ زوتر، 225 ؛ براي‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌ نك: I/256-257 GAL,S, ؛ GAS,VI/250; آلوارت‌، همانجا؛ كندي‌، 127 )؛ 3. كتابى‌ در ادوية مفرده‌ كه‌ فيلسوف‌ الدوله‌ آن‌ را به‌ ابن‌ صفار نسبت‌ داده‌ (همانجا)، امّا در منابع‌ متقدم‌ از آن‌ اثر و نيزاز اشتغال‌ ابن‌ صفّار به‌ طب‌ ياد نشده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الانباء فى‌ طبقات‌ الاطباء، بيروت‌، 1377ق‌/ 1957م‌؛ ابن‌ بشكوال‌، ابوالقاسم‌، الصّلة، مصر، 1966م‌؛ فيلسوف‌ الدوله‌ ركن‌ الحكما، عبدالحسين‌، مطرح‌ الانظار فى‌ تراجم‌ اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار، تبريز، 1344ق‌؛ ابن‌ صاعد اندلسى‌، طبقات‌ الامم‌، به‌ كوشش‌ لويس‌ شيخو اليسوعى‌، بيروت‌، 1912م‌؛ صفدي‌، خليل‌ بن‌ ايبك‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، ويسبادن‌، 1389ق‌/1969م‌؛ نامة دانشوران‌، قم‌، مؤسسة مطبوعاتى‌ دارالفكر؛ نيز:
Ahlwardt; GAL,S; GAS; Kennedy, E. S., X A Survey of Islamic Astrononmical Tables n , Transactoins of the American Philosophical Society, Philadelphia, 1958; Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber ynd ihre Werke, Leipzig, 1900.
على‌اكبر ديانت‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا