اِبْن‌ِ صَدَقه‌، احمد بن‌ صدقة بن‌ ابى‌ صدقه‌، هنرمند آوازخوان‌ و تنبور نواز ماهر (نيمة اول‌ سدة 3ق‌/9م‌). گزارش‌ زندگى‌ و احوال‌ او نخست‌ در كتاب‌ الاغانى‌ آمده‌ است‌ كه‌ منبع‌ نوشتة نويري‌ در نهاية الارب‌ (5/33- 35) گرديده‌، بى‌آنكه‌ وي‌ چيزي‌ بر آن‌ افزوده‌ باشد. از تاريخ‌ ولادت‌ و مرگ‌ وي‌ آگاهى‌ نداريم‌. اما با توجه‌ به‌ قراين‌ و شواهد، تا حدودي‌ زمان‌ وي‌ مشخص‌ است‌. خاندان‌ وي‌ اصلاً حجازي‌ بودند. جدش‌ ابوصدقه‌ آوازخوان‌ مدينه‌ بود كه‌ به‌ پيروي‌ از او، پسر و نوه‌اش‌، احمد بن‌ صدقه‌ نيز به‌ موسيقى‌ روي‌ آوردند و مشهور شدند (ابوالفرج‌، 22/212؛ فارمر، .(122-123 از آغاز زندگى‌ ابن‌ صدقه‌ و استادانش‌ اطلاعى‌ دردست‌ نيست‌. ظاهراً نزد پدرش‌ موسيقى‌ آموخت‌ و به‌ مأمون‌ عباسى‌ (حك 198-218ق‌/814 -833م‌) كه‌ پس‌ از سالها دوري‌ از هنر و موسيقى‌، در آن‌ زمان‌ موسيقى‌ دانان‌ را در بغداد فراهم‌ مى‌آورد (فارمر، 96 -95 )، پيوست‌. بنابراين‌ مى‌توان‌ تولد او را در اوايل‌ دهة هشتم‌ سدة 2ق‌/8م‌ تخمين‌ زد.
ابن‌ صدقه‌ كه‌ در خواندن‌ و نواختن‌ ظرافت‌ بسيار داشت‌ و در اجراي‌ آوازهاي‌ خود سرشناس‌ بود (ابوالفرج‌، همانجا)، نزد مأمون‌ منزلتى‌ يافت‌ و در شمار ملازمان‌ او درآمد، چنانكه‌ در سفري‌ كه‌ مأمون‌ در ديرالاعلى‌ (در موصل‌) فرودآمده‌ و از سوي‌ نصاراي‌ ساكن‌ دير كه‌ يكى‌ از اعياد خود را جشن‌ مى‌گرفتند، مورد پذيرايى‌ قرار گرفته‌ بود، ابن‌ صدقه‌ نيز حضور داشت‌ و به‌ امر مأمون‌ بر روي‌ اشعاري‌ كه‌ خود مأمون‌ به‌ تأثير از مناظر جشن‌ سروده‌ بود، ترانه‌اي‌ ساخت‌ و خواند (شابشتى‌، 176- 178). بار ديگر نيز به‌ سبب‌ ظرافتى‌ كه‌ خالدبن‌ يزيد، كاتب‌ و شاعر معاصر ابن‌ صدقه‌ (نك: ابن‌ خلكان‌، 2/234- 235) به‌ خرج‌ داد، از سوي‌ مأمون‌ مورد عتاب‌ قرار گرفت‌، اما پس‌ از آنكه‌ ماجرا روشن‌ شد و بى‌تقصيري‌ او به‌ ثبوت‌ رسيد، جايزة بزرگى‌ دريافت‌ كرد (ابوالفرج‌، 22/212-213).
وقايع‌ زندگى‌ ابن‌ صدقه‌ پس‌ از مأمون‌ چندان‌ روشن‌ نيست‌. ظاهراً وي‌ بغداد را در اين‌ ايام‌ ترك‌ گفته‌، به‌ سوي‌ شام‌ رفته‌ بود و اين‌ گزارش‌ ابوالفرج‌ (22/212) كه‌ اقامتگاه‌ او را در شام‌ نوشته‌ است‌، بايد مربوط به‌ دوران‌ خلافت‌ معتصم‌ و واثق‌، يعنى‌ از 218 تا 232ق‌ بوده‌ باشد. در اين‌ دوران‌ ابن‌ صدقه‌ دور از دربار خلافت‌ روزگار مى‌گذرانيد، اما چون‌ شهرت‌ هنرش‌ را به‌ متوكل‌ عباسى‌ (حك 232-247ق‌/847 -861م‌) رسانيدند، امر به‌ احضارش‌ داد. ابن‌ صدقه‌ نيز به‌ بغداد رفت‌ و در مجلس‌ او هنرنمايى‌ كرد و مورد توجه‌ و تحسين‌ قرار گرفت‌ و جوايزي‌ دريافت‌ داشت‌. همزمان‌، در ميان‌ مردم‌ نيز شهرت‌ يافت‌، چنانكه‌ مكرر براي‌ اجراي‌ آواز و موسيقى‌ دعوت‌ مى‌شد و در آمدي‌ به‌ مراتب‌ بيش‌ از آنچه‌ از متوكل‌ عايد او مى‌شد از مردم‌ كسب‌ مى‌كرد (همانجا).
ابن‌ صدقه‌ با وجود اينكه‌ ظاهراً در ايام‌ اقامت‌ در شام‌، زن‌ و فرزند و علاقه‌اي‌ در آنجا پيدا كرده‌ بود، ديگر به‌ آنجا بازنگشت‌ و در بغداد (يا سامرا؟) مقيم‌ گرديد، تا آنكه‌ خبر فوت‌ دخترش‌ را در شام‌ شنيد و آهنگ‌ آن‌ ديار كرد. در راه‌ مورد حملة اعراب‌ بدوي‌ واقع‌ شد و پس‌ از آنكه‌ اموالش‌ را ربودند، خود او را نيز كشتند (همو، 22/215). تخصص‌ ابن‌ صدقه‌ اجراي‌ آوازهايى‌ در بحر رمل‌ و هزج‌ (همو، 22/212) و مقام‌ ماخوري‌ (فارمر، بود كه‌ از وزنهاي‌ شاد و سبك‌ موسيقى‌ و غنا در ساز و آواز آن‌ عهد به‌ شمار مى‌رفت‌. وي‌ در دورانى‌ مى‌زيست‌ كه‌ هنر آواز و موسيقى‌ در عالم‌ اسلامى‌ به‌ اوج‌ خود رسيده‌ بود و كسانى‌ چون‌ ابراهيم‌ موصلى‌ (ه م‌) ظهور كرده‌ و به‌ اين‌ هنر استحكام‌ بخشيده‌ بودند. در واقع‌ هنرمندي‌ نظير ابن‌ صدقه‌ كه‌ در سدة 3ق‌/9م‌ فعاليت‌ مى‌كرد، نقشى‌ در بنيان‌ گذاري‌ و يا انتقال‌ اين‌ هنر (نك: ه د، آواز، ابن‌ سريج‌) نداشت‌، بلكه‌ وارث‌ هنري‌ غنى‌ و تكامل‌ يافته‌ با فنون‌ اجرايى‌ قوي‌، هم‌ در آواز و هم‌ در نوازندگى‌ بود. از اين‌ رو مطابق‌ گزارش‌ ابوالفرج‌ (همانجا)، ابن‌ صدقه‌ كه‌ آوازي‌ خوش‌ داشت‌ و در اين‌ فن‌ ماهر بود، مى‌كوشيد تا با ارائة ظرافت‌ در اجرا، هنرمندي‌ صاحب‌ِ تأثير و سبك‌ خاص‌ خويش‌ باشد.
مآخذ: ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، الاغانى‌، به‌ كوشش‌ على‌ سباعى‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1393ق‌/1973م‌؛ شابشتى‌، على‌، الديارات‌، به‌ كوشش‌ كوركيس‌ عواد، بغداد، 1386ق‌/1966م‌؛ نويري‌، احمد، نهاية الارب‌، قاهره‌، وزارة الثقافة و الارشاد القومى‌؛ نيز:
Farmer, H. G., A History of Arabian Music, London, 1967.
بخش‌ هنر و معماري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا