responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1386
ابن شنبوذ
جلد: 4
     
شماره مقاله:1386



اِبْن‌ِ شَنَبوذ، ابوالحسن‌ محمد بن‌ احمد بن‌ ايوب‌ بن‌ الصَلْت‌ (د 328ق‌/939م‌)، مقري‌ بغدادي‌. نام‌ وي‌ به‌ شكلهاي‌ ابن‌ شنَّبوذ و ابن‌ شَنْبوذ نيز آمده‌ است‌ (نك: زبيدي‌، 9/431).
از زندگى‌ وي‌ چيز مهمى‌ دانسته‌ نيست‌، تنها مى‌دانيم‌ كه‌ به‌ مصر و شام‌ سفر كرده‌ و از شيوخى‌ چون‌ قُنبُل‌ مكّى‌ و محمد بن‌ شاذان‌ قرائت‌ آموخته‌ و از ابومسلم‌ كجّى‌، بشربن‌ موسى‌، محمد بن‌ حسين‌ حبينى‌، اسحاق‌ بن‌ ابراهيم‌ دَبَري‌ و عبدالرحمان‌ بن‌ جابر كلاعى‌ حمصى‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (نك: خطيب‌، 1/280؛ ابن‌ جزري‌، غاية، 2/52 -53). او در علم‌ قرائت‌ از شهرت‌ بسزايى‌ برخوردار بود (ابن‌ خلكان‌، 4/299) تا آنجا كه‌ از او با القابى‌ چون‌ شيخ‌ اقراء در عراق‌ (ذهبى‌، معرفة، 1/221)، استاد بزرگ‌ (ابن‌ جزري‌، غاية، 2/52، همو، النشر، 1/122)، شيخ‌ المقرئين‌ (ذهبى‌، سير، 15/264) و شيخ‌ القراء (همو، تذكرة، 3/844) ياد كرده‌اند، ولى‌ اين‌ شهرت‌ بعد از مرگش‌ در ميان‌ مورخان‌ و عالمان‌ قرائت‌ حاصل‌ شد، در حالى‌ كه‌ وي‌ در عصر خود به‌ سبب‌ اختيار قرائات‌ شاذ و عدول‌ از قرائات‌ مشهور به‌ كثرت‌ خطا و كمى‌ دانش‌ وصف‌ شده‌ است‌ (نك: ابن‌ نديم‌، 34؛ ياقوت‌، 17/167).
او ظاهراً گرايش‌ به‌ سنت‌ شكنى‌ در نحوة قرائت‌ قرآن‌ داشت‌ و هر قرائتى‌ را كه‌ داراي‌ سندي‌ معتبر ويا موافق‌ مصحف‌ اُبى‌بن‌ كعب‌، و ابن‌ مسعود بود، در نماز و غير آن‌ جايز مى‌شمرد (ابن‌ جزري‌، النشر، 1/123؛ خطيب‌، همانجا؛ ذهبى‌، معرفة، 1/222) و حتى‌ گاهى‌ خود او نيز در نماز آنها را با صداي‌ بلند قرائت‌ مى‌كرد (ياقوت‌، 17/171). به‌ همين‌ سبب‌ مورد اعتراض‌ مقريان‌ هم‌ عصر خود واقع‌ شد و از آن‌ جمله‌ ابوبكر محمد بن‌ قاسم‌ انباري‌ در رد نظرات‌ او كتاب‌ نقض‌ مسائل‌ ابن‌ شنبوذ را نوشت‌.
ابن‌ شنبوذ از اينكه‌ براي‌ فراگيري‌ علم‌ قرائت‌ به‌ بلاد مختلف‌ سفر كرده‌ بود، بر ابن‌ مجاهد فخر مى‌فروخت‌ (ذهبى‌، معرفة، 1/222-224). ذهبى‌ نيز تأييد مى‌كند كه‌ ابن‌ شنبوذ بيش‌ از ابن‌ مجاهد استادان‌ اين‌ علم‌ را درك‌ كرده‌ (همانجا) و برخى‌ هم‌ در مقام‌ مقايسة علمى‌ بين‌ آن‌ دو شنبوذ را داناتر از ابن‌ مجاهد و ابن‌ مجاهد را عاقل‌تر از وي‌ دانسته‌اند (نك: ابن‌ جزري‌، غاية، 2/56). ابن‌ جزري‌ به‌ نقل‌ از ابوالفرج‌ المعافى‌، شاگرد ابن‌ شنبوذ، قدرت‌ حافظه‌ و احاطة وي‌ به‌ علوم‌ مختلف‌ را ستوده‌ است‌ (همان‌، 2/55).
او در اواخر عمر به‌ خشم‌ قاريان‌ عصر خود گرفتار آمد و بنابر نوشتة صولى‌ (ص‌ 62 -63؛ قس‌: خطيب‌، همانجا) وقتى‌ خبر ترويج‌ قرائات‌ شاذ توسط ابن‌ شنبوذ به‌ خليفة عباسى‌، الراضى‌ بالله‌، و بنابر نوشتة برخى‌ (ياقوت‌، ابن‌ خلكان‌، همانجاها) به‌ ابن‌ مقلة وزير رسيد، او ابن‌ شنبوذ را به‌ خانة خويش‌ احضار كرد. در اين‌ مجلس‌ كه‌ ابن‌ مجاهد و گروهى‌ از قاضيان‌ و فقيهان‌ بغداد نيز حضور داشتند (صولى‌، همانجا)، وزير در برابر حاضران‌ و شهود به‌ مناظره‌ با ابن‌ شنبوذ برخاست‌. ابن‌ شنبوذ اتهامات‌ منتسب‌ به‌ خود را پذيرفت‌ و به‌ دفاع‌ او آنها پرداخت‌ و به‌ ترك‌ قرائات‌ شاذ تن‌ درنداد، اما پس‌ از تحمل‌ 10 ضربه‌ شلاق‌ از كردار خود تبري‌ جست‌ و توبه‌نامه‌اي‌ به‌ خط خود نوشت‌ (خطيب‌، 1/280- 281).
اكثر مورخان‌ در وقايع‌ سال‌ 323ق‌/935م‌ به‌ اين‌ حادثه‌ با كمى‌ اختلاف‌ اشاره‌ كرده‌اند (به‌ عنوان‌ نمونه‌، نك: همدانى‌، 1/87 - 88؛ ابن‌ جوزي‌، 6/307- 308؛ قس‌: ابن‌ خلكان‌، 4/299-300). ياقوت‌ به‌ نقل‌ از ابويوسف‌ عبدالسلام‌ قزوينى‌ صاحب‌ كتاب‌ افواج‌ القراء اين‌ واقعه‌ را معلول‌ سعايت‌ ابن‌ مجاهد دانسته‌ است‌ (17/170-171). پس‌ از اين‌ مجلس‌ از بيم‌ برپاشدن‌ فتنه‌ و كشته‌ شدن‌ ابن‌ شنبوذ به‌ دست‌ مردم‌ بغداد، وي‌ را مخفيانه‌ به‌ مدائن‌ فرستادند (ابن‌ خلكان‌، 4/301؛ صفدي‌، 2/38). به‌ گفتة ياقوت‌ او پس‌ از دو ماه‌ تبعيد در مدائن‌ پنهانى‌ به‌ منزل‌ خود در بغداد بازگشت‌ (همانجا). ابن‌ كثير تبعيدگاه‌ وي‌ را بصره‌ ذكر كرده‌ است‌ (11/181).
گرچه‌ معاصرانش‌ بر او خشم‌ گرفتند، اما مورخان‌ پس‌ از وي‌ از او دفاع‌ كرده‌اند. ابوعمرودانى‌ به‌ روايات‌ وي‌ در قرائت‌ اعتماد كرده‌ و بدين‌ طريق‌ عملاً بر او اعتماد كرده‌ است‌ (ص‌ 15؛ قس‌: ابن‌ جزري‌، غاية، 2/56؛ ذهبى‌، سير، 15/265). ابوشامه‌ گفته‌ است‌ كه‌ ابن‌ شنبوذ اگرچه‌ در آراء خود به‌ راه‌ صواب‌ نرفته‌ است‌، اما خطاي‌ او نبايد سبب‌ گردد كه‌ احترامش‌ به‌ عنوان‌ يك‌ مقري‌ و عالم‌ پايمال‌ گردد. پس‌ بهتر بود به‌ جاي‌ اينكه‌ همچون‌ مفسدان‌ كيفر داده‌ شود با او با رفق‌ و مدارا رفتار مى‌شد. بنابراين‌ زندانى‌ كردن‌ و تندي‌ با وي‌ برايش‌ كافى‌ بود (ص‌ 191- 192). ذهبى‌ ابن‌ شنبوذ را توثيق‌ كرده‌ و گويد كه‌ او فردي‌ صالح‌، متدين‌ و در علم‌ قرائت‌ متبحر بوده‌ است‌ ( معرفة، 222). ابن‌ جزري‌ نيز او را توثيق‌ كرده‌ ( غاية، 2/52؛ همو، النشر، 1/122) و دربارة وي‌ گفته‌ است‌ كه‌ هيچ‌ يك‌ از رجال‌ شناسان‌ روايات‌ شاذ وي‌ را سبب‌ جرح‌ و ضعف‌ در عدالت‌ او ندانسته‌اند (همان‌، 1/123). ابن‌ عماد هم‌ با استناد به‌ اينكه‌ ابن‌ شنبوذ مجتهد بوده‌، به‌ گونه‌اي‌ ديگر از او دفاع‌ كرده‌ است‌ (2/313)، اما شهاب‌الدين‌ قسطلانى‌ ابن‌ شنبوذ را مستحق‌ آن‌ عقوبت‌ دانسته‌ و در توجيه‌ آن‌ گفته‌ است‌ كه‌ اجماع‌ اصوليان‌ و فقيهان‌ بر آن‌ است‌ كه‌ قرائت‌ شاذ را جزو قرآن‌ نمى‌توان‌ به‌ شمار آورد، زيرا فاقد شرط تواتر است‌ و همة علما قرائت‌ شاذ را تحريم‌ كرده‌اند (1/72- 75).
در قرائت‌ كسانى‌ چون‌ ابوبكر بن‌ مقسم‌، معافى‌ بن‌ زكريا و در حديث‌ محدثانى‌ چون‌ ابوبكر بن‌ شاذان‌ و عمر بن‌ شاهين‌ از او روايت‌ كرده‌اند (نك: خطيب‌، 1/280؛ ابن‌ جزري‌، غاية، 2/53 -54).
سمعانى‌ زير عنوان‌ «شنبوذي‌» دو تن‌ از شاگردان‌ ملازم‌ ابن‌ شنبوذ به‌ نامهاي‌ ابوالفرج‌ محمد بن‌ احمد بن‌ ابراهيم‌ شنبوذي‌ و ابوالطيب‌ محمد ابن‌ احمد بن‌ يوسف‌ بن‌ جعفر شنبوذي‌، معروف‌ به‌ غلام‌ ابن‌ شنبوذ، را آورده‌ است‌ (8/157، 159). بنابر روايت‌ ابن‌ نديم‌ ابن‌ شنبوذ در محبس‌ خود در منزل‌ خليفة عباسى‌ (الراضى‌ بالله‌) درگذشت‌ (ص‌ 34).
از تأليفات‌ او فعلاً اثري‌ در دست‌ نيست‌، تنها آثاري‌ با اين‌ عناوين‌ به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌اند: ما خالف‌ فيه‌ ابن‌ كثير اباعمرو، قراءة على‌ عليه‌ السلام‌، اختلاف‌ القراء، شواذ القراءات‌ و كتابى‌ در قرائات‌ شاذي‌ كه‌ اختيار كرده‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ نديم‌، 35؛ ياقوت‌، 17/170).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غايةالنهاية فى‌ طبقات‌ القراء، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، مصر، 1351ق‌/1932م‌؛ همو، النشر فى‌ القراءات‌ العشر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد ضباع‌، مصر، مطبعة مصطفى‌ محمد؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1357ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350ق‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوشامة مقدسى‌، عبدالرحمان‌، المرشد الوجيز الى‌ علوم‌ تتعلق‌ بالكتاب‌ العزيز، به‌ كوشش‌ د. طيار آلتى‌ قولاج‌، آنكارا، 1406ق‌/1986م‌؛ ابوعمرودانى‌، عثمان‌، التيسير فى‌ القراءات‌ السبع‌، به‌ كوشش‌ اتوپرتسل‌، استانبول‌، 1930م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، مصر، 1349ق‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1388ق‌/ 1968م‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ابراهيم‌ زيبق‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ همو، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جاد الحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ زبيدي‌، محمد مرتضى‌، تاج‌ العروس‌، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، كويت‌، 1391ق‌/1971م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1397ق‌/1977م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، استانبول‌، 1949م‌؛ صولى‌، محمد، اخبار الراضى‌ بالله‌ و المتقى‌ لله‌، به‌ كوشش‌ ج‌. هيورث‌ دن‌، مصر، 1935م‌؛ قسطلانى‌، احمد، لطائف‌ الاشارات‌ لفنون‌ القراءات‌، به‌ كوشش‌ عامر السيد عثمان‌ و عبدالصبور شاهين‌، قاهره‌، 1392ق‌/1972م‌؛ همدانى‌، محمد، تكملة تاريخ‌ الطبري‌، به‌ كوشش‌ آلبرت‌ يوسف‌ كنعان‌، بيروت‌، 1961م‌؛ ياقوت‌، ادباء. على‌اكبر ضيائى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 4  صفحه : 1386
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست