اِبْن‌ِ بُهْلول‌، ابوجعفر احمد بن‌ اسحاق‌ تنوخى‌ انباري‌ (231- 318ق‌/846 -930م‌)، قاضى‌ حنفى‌، اديب‌، لغوي‌، نحوي‌ و شاعر. وي‌ در انبار (عراق‌) زاده‌ شد. پدرش‌ از حافظان‌ بزرگ‌ بود كه‌ ابن‌ عيينه‌ و طبقه‌اش‌ را دريافته‌ بود و برادرش‌ بهلول‌ نيز محدثى‌ معتبر بود كه‌ از سعيد ابن‌ منصور و طبقه‌اش‌ روايت‌ مى‌كرد (وكيع‌، 3/285، ذهبى‌، 14/497- 498). ابن‌ بهلول‌ از پدرش‌ اسحاق‌، ابراهيم‌ بن‌ سعيد جوهري‌، محمد بن‌ زنبور مكى‌، ابويعقوب‌ ذورقى‌، محمد بن‌ مثنى‌، ابوسعيد اشج‌، مؤمل‌ بن‌ اهاب‌، ابوهشام‌ رفاعى‌، سفيان‌ بن‌ محمد مصيصى‌، سعيد بن‌ يحيى‌ اموي‌، عبدالرحمان‌ بن‌ يونس‌ رقى‌ و ابوعبيدة بن‌ ابى‌ السفر حديث‌ شنيد (خطيب‌، 4/30؛ ابن‌ ابى‌ الوفا، 1/57؛ ذهبى‌، همانجا؛ ابن‌ جوزي‌، 6/231). وي‌ از ابوكريب‌ نيز يك‌ حديث‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (همانجا؛ ابن‌ كثير، 11/165). محمد بن‌ اسماعيل‌ وراق‌، ابوحفص‌ بن‌ شاهين‌، ابوالحسن‌ جراحى‌، ابوالحسن‌ دارقطنى‌، ابو طاهر مخلص‌ و ديگران‌ از او روايت‌ كرده‌اند (ذهبى‌، 14/497؛ خطيب‌، 4/30). ابن‌ بهلول‌ در 276ق‌/889م‌ از سوي‌ موفق‌ بالله‌ نايب‌ الخلافة معتمد عباسى‌ به‌ فضاي‌ انبار، هيت‌ و طريق‌ الفرات‌ گمارده‌ شد. در عهد معتضد نيز در همين‌ مقام‌ بود. در 292ق‌ قضاي‌ نواحى‌ جبل‌ را نيز به‌ وي‌ سپردند و در 296ق‌، پس‌ از توطئة ابن‌ معتز كه‌ بر ضد مقتدر ترتيب‌ يافته‌ بود، قاضى‌ مدينة المنصور گشت‌ و حدود 20 سال‌ در آن‌ مقام‌ بود. به‌ علاوه‌ قضاي‌ طسوجى‌، قطربُل‌، مسكن‌، انبار، هيت‌ و طريق‌ الفرات‌ و پس‌ از مدتى‌ قضاي‌ اهواز نيز به‌ وي‌ تعلق‌ داشت‌ (ابن‌ جوزي‌، 6/231-232؛ ياقوت‌، 1/138).
آزادگى‌ و امانت‌ ابن‌ بهلول‌ در امر قضا معروف‌ است‌، چنانكه‌ وقتى‌ مادر مقتدر خليفه‌ يك‌ قطعه‌ زمين‌ وقفى‌ را كه‌ شرعاً قابل‌ خريد و فروش‌ نبود، خريداري‌ كرده‌ بود، خواست‌ تا وقف‌نامه‌ را كه‌ در دفتر موقوفات‌ و نزد ابن‌ بهلول‌ بود پاره‌ كند و موقوفه‌ را متصرف‌ شود. ابن‌ بهلول‌ در برابر مادر خليفه‌ ايستاد و از سپردن‌ دفتر موقوفات‌ سربازد زد و تهديد كرد كه‌ از كار كناره‌ خواهد گرفت‌ (ابن‌ جوزي‌، 6/233؛ ابن‌ كثير، 11/165). وي‌ توانست‌ در زمان‌ حامد بن‌ عباس‌ از ابن‌ فرات‌ و در زمان‌ ابن‌ فرات‌ از على‌ بن‌ عيسى‌ كه‌ متهم‌ به‌ طرفداري‌ از قرمطيان‌ بودند دفاع‌ كند (ياقوت‌، 1/144-154). همچنين‌ در امر حسين‌ بن‌ منصور حلاج‌ او را به‌ عنوان‌ قاضى‌ احضار كردند. وي‌ گفت‌ به‌ آنچه‌ دربارة حلاج‌ شايع‌ كرده‌اند، نمى‌توان‌ استناد كرد، براي‌ اثبات‌ جرايم‌ منسوب‌ به‌ حلاج‌ يا بايد شهود معتبر وجود داشته‌ باشند و يا خود وي‌ بدان‌ اقرار كند و چون‌ هيچ‌ كدام‌ از اين‌ دو حاصل‌ نبود، از فتوا دادن‌ به‌ كفر حلاج‌ خودداري‌ كرد (همدانى‌، 1/23). از داستان‌ گفت‌ و گوهاي‌ وي‌ با محمد بن‌ جرير طبري‌ برمى‌آيد كه‌ ابن‌ بهلول‌ خويشتن‌ را در دانش‌ و معلومات‌ از او فراتر مى‌دانسته‌ است‌ (خطيب‌، 4/32؛ ابن‌ جوزي‌، 6/232؛ ذهبى‌، 14/500). ابن‌ بهلول‌ در علوم‌ گوناگون‌، از جمله‌ در نحو مبتنى‌ بر مكتب‌ كوفيان‌ دانشى‌ گسترده‌ داشت‌ و كتاب‌ فى‌ النحوِ او در همين‌ زمينه‌ بوده‌ است‌. همچنين‌ شاعري‌ پر سخن‌ بود و اشعار بسياري‌ از خود و ديگران‌ از برداشت‌. قوت‌ حافظة او را در شعر قديم‌ و جديد و اخبار و سير ستوده‌اند (خطيب‌، 4/31-32). در حديث‌ و ادب‌ كتابهاي‌ ناسخ‌ الحديث‌ و منسوخه‌، ادب‌ القاضى‌ (ناتمام‌) و كتاب‌ الدعا، و كتاب‌ فى‌ النحو از اوست‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1/46، 1417، 2/1920). وي‌ در 87 سالگى‌ درگذشت‌ (سيوطى‌، 128؛ ابن‌ عماد، 1/276).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضيئة، حيدرآباد دكن‌، 1332ق‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1357ق‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350ق‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌/1930م‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و اكرم‌ بوشى‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ سيوطى‌، جلال‌ الدين‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد امين‌ خانجى‌ و احمد بن‌ امين‌ شنقيطى‌، قاهره‌، 1326ق‌؛ وكيع‌، محمد، اخبار القضاة، قاهره‌، 1366ق‌/1947م‌؛ همدانى‌، محمد، تكملة تاريخ‌ الطبري‌، به‌ كوشش‌ آلبرت‌، يوسف‌ كنعان‌، بيروت‌، 1961م‌؛ ياقوت‌، ادبا. محمد آصف‌ فكرت‌ (رب) 19/8/76
ن‌ * 2 * (رب) 24/8/76