اِبْن‌ِ بَنّا، ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد بن‌ عثمان‌ ازدي‌ مراكشى‌، رياضى‌ دان‌، منجم‌ و اديب‌ صوفى‌ مشرب‌ در سده‌هاي‌ 7 و 8ق‌/13 و 14م‌. در باب‌ تاريخ‌ ولادت‌ او اختلاف‌ است‌. ابن‌ قاضى‌ در يك‌ جا ( درة الحجال‌، 1/16) 646ق‌/1248م‌ و در جاي‌ ديگر ( جذوة الاقتباس‌، 152)، 9 ذيحجة 654ق‌/28 دسامبر 1256م‌ ذكر كرده‌ و تنبكتى‌ (ص‌ 67) به‌ روايت‌ از ابن‌ زكريا تولد او را در 649ق‌ ياد كرده‌ است‌. در اينكه‌ ابن‌ بنا در مراكش‌ متولد شده‌ است‌، ظاهراً اختلافى‌ نيست‌، با اينهمه‌ برخى‌ او را غرناطى‌ (پالنسيا، 457) و برخى‌ ديگر سرقسطى‌ ناميده‌اند II/330) .(GAL,S, البته‌ دور نيست‌ كه‌ پدر يا نياي‌ او در اصل‌ از اندلس‌ بوده‌ و در دوران‌ پرآشوب‌ نزاعهاي‌ ميان‌ مسلمانان‌ و مسيحيان‌ اسپانيا، به‌ مغرب‌ كوچيده‌ باشد. به‌ هر حال‌ ابن‌ بنا به‌ سبب‌ شغل‌ پدر (بنايى‌) به‌ ابن‌ بنا موسوم‌ شد. دربارة لقب‌ ديگر او: عددي‌ (ابن‌ قنفذ، وفيات‌، 343) يا عُدوي‌ (ابن‌ حجر، 1/330) بايد گفت‌، اگرچه‌ اشتغال‌ به‌ رياضيات‌، ابن‌ احتمال‌ را به‌ بار مى‌آورد كه‌ بدين‌ سبب‌ او را عددي‌ ناميده‌ باشند، ولى‌ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ وي‌ در واقع‌ به‌ «العدوة» - نام‌ منطقه‌اي‌ در مراكش‌ - انتساب‌ يافته‌ باشد، خاصه‌ كه‌ يكى‌ از شاگردانش‌ در آنجا به‌ محضر او شتافت‌ (ابن‌ خطيب‌، 1/230). دربارة دوران‌ رشد وي‌ اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌. ابن‌ رشيد كه‌ از ياران‌ و معاصران‌ ابن‌ بنا بود و در اثر خود از وي‌ ياد كرده‌ (2/205)، از زندگى‌ او سخنى‌ به‌ ميان‌ نياورده‌ است‌.
بيشتر اطلاعات‌ ما از ابن‌ بنّا دربارة استادان‌ متعدد اوست‌ كه‌ علوم‌ و فنون‌ مختلف‌ را نزد آنان‌ آموخته‌ است‌. در آغاز قرآن‌ را نزد ابوعبدالله‌ ابن‌ مبشر (ابن‌ يسر؟: تنبكتى‌، 66). و على‌ صالج‌ الاحدب‌، عروض‌ و همچنين‌ برخى‌ از مسائل‌ ميراث‌ را نزد ابوبكر قلوسى‌ (ملقب‌ به‌ الفار = موش‌)، الكتاب‌ سيبويه‌ و كراسة جزولى‌ را در محضر ابواسحاق‌ بن‌ عبدالسلام‌ صنهاجى‌، حديث‌ را از ابن‌ الدهاق‌، فقه‌ را از ابوعمران‌ زناتى‌ و دو كتاب‌ غزالى‌ المعيار و المستصفى‌ را از ابوالوليد بن‌ ابى‌ بكر محمد ابن‌ حجاج‌ (ابن‌ الحاج‌؟: اندلسى‌، 1(3)/638)، ادب‌ عرب‌ را نزد قاضى‌ محمد بن‌ على‌ بن‌ يحيى‌ الشريف‌، هيأت‌ و نجوم‌ را نزد عبدالله‌ بن‌ مخلوف‌ سجلماسى‌، رياضيات‌ را نزد عبدالله‌ بن‌ حجله‌، و طب‌ را نزد طبيبى‌ معروف‌ به‌ مريخ‌ بياموخت‌ (ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 149، 150؛ همو، درة الحجال‌، 1/16؛ قس‌: ورنت‌، 1/14). مشهورتري‌ كسى‌ كه‌ در اعتلاي‌ علمى‌ و شهرت‌ ابن‌ بنا كوشيد، شيخ‌ عبدالرحمان‌ هزميري‌، صوفى‌ و رهبر دينى‌ معروف‌ مغرب‌ بود كه‌ ابن‌ بنا در طريقة او وارد شد و توسط همو يك‌ سال‌ عزلت‌ گزيد و چنانكه‌ خود گفته‌ در اين‌ سير و سلوك‌، شگفتيها ديد (ابن‌ حجر، 1/330، 331).
ابن‌ بنا در روزگاري‌ كه‌ به‌ دانش‌ شهره‌ بود، به‌ كار تدريس‌ نيز مى‌پرداخت‌ و شاگردانى‌ پرورش‌ داد و باز نهاد كه‌ ميراث‌ علمى‌ او را به‌ شرق‌ و غرب‌ منتقل‌ كردند. از آن‌ ميان‌ مى‌توان‌ از احمد بن‌ ابراهيم‌ بن‌ احمد بن‌ صفوان‌، رياضى‌دان‌، اديب‌ و لغوي‌ (ابن‌ خطيب‌، 1/230)، ابوزيد عبدالرحمان‌ اللجايى‌ منجم‌ مشهور (ابن‌ قنفذ، انس‌ الفقير، 68) و ابوعبدالله‌ اُبُلى‌ كه‌ خود استاد ابن‌ خلدون‌ بود (ابن‌ قاضى‌، همانجا؛ سارتن‌، 2(2)/2237)، نام‌ برد. وي‌ گذشته‌ از آنكه‌ در علوم‌ دستى‌ قوي‌ داشت‌ (قس‌: ابن‌ خلدون‌، 382، 387)، تحت‌ تأثير شيخ‌ هزميري‌ به‌ پيشگويى‌ نيز مى‌پرداخت‌ و گفته‌اند كه‌ زمان‌ مرگ‌ اميرابوسعيد بن‌ يعقوب‌ مرينى‌ را به‌ درخواست‌ خود او پيش‌بينى‌ كرد. همچنين‌ موارد مشابه‌ ديگري‌ نيز از او نقل‌ شده‌ است‌ (ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 149)، اما آنچه‌ او را به‌ عنوان‌ يك‌ دانشمند مشهور كرد، توجه‌ او به‌ رياضيات‌ و نجوم‌ بود. به‌ گفتة ورنت‌، كتاب‌ منهاج‌ الطالب‌ او كتابى‌ بسيار مفيد براي‌ محاسبة پديده‌هاي‌ زودگذر و حاوي‌ جداول‌ نجومى‌ است‌ (1/15، 16). كتاب‌ تلخيص‌ اعمال‌ الحساب‌ او نيز حاي‌ قاعدة خطأين‌ (دو خطا) است‌ (طريقه‌اي‌ در حل‌ بعضى‌ از مسائل‌ سادة رياضى‌ به‌ وسيلة فرض‌ دو عدد دلخواه‌) كه‌ در تعيين‌ جذر تقريبى‌ اعداد گنگ‌ به‌ كار مى‌رود و مى‌توان‌ آن‌ را به‌ اين‌ شكل‌ بيان‌ كرد:
در صورتى‌ كه‌ a < b باشد، b 1+a2 + a = b aØ+
در صورتى‌ كه‌ a > b باشد، b a2 + a = b aØ+
كه‌ احتمالاً آن‌ را با اين‌ رابطه‌ نيز مى‌توان‌ نشان‌ داد:
2( b a2 )
b a2 - a2 = b a2 - a
و نيز حاوي‌ مجموع‌ مكعبها و مربعهاي‌ مطابق‌ است‌.
(1-2n2 ) nØ = 3(1-n2) + ... + ظ5 + ظ3 + ظ1
n2 ( 1-n2 6 ) = 2(1-n2) + ... + ط5 + ط3 + ط1
(همانجا؛ سارتن‌، 2(2)/2236).
ابن‌ بنا كه‌ ابن‌ خلدون‌ (ص‌ 92) او را «شيخ‌ المغرب‌» در نجوم‌ و سيميا و اسرار حروف‌ ناميده‌ و ابن‌ قنفذ ( انس‌ الفقير، 66) از او با عنوان‌ استاد استادان‌ در هيأت‌ و نجوم‌ و رياضيات‌ ياد كرده‌ و وي‌ را در كنار ابن‌ الشاط و قاضى‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد لخمى‌، يكى‌ از 3 دانشمند بزرگ‌ مغرب‌ دانسته‌ كه‌ صناعت‌ تأليف‌ در مغرب‌ با او به‌ پايان‌ رسيده‌ است‌ (مقري‌، 2/352، 3/23).
ابن‌ بنا سرانجام‌ در 721ق‌/1321م‌ و به‌ روايتى‌ 726ق‌ در مراكش‌ درگذشت‌ (ابن‌ قنفذ، وفيات‌، 343، ابن‌ قاضى‌، درة الحجال‌، 1/15). تاريخ‌ درگذشت‌ او را 724ق‌ نيز ذكر كرده‌اند كه‌ به‌ نظر مى‌رسد مربوط به‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد مالقى‌ قاضى‌ اغمات‌ بوده‌ باشد (تنبكتى‌، 67). وي‌ هر روز پس‌ از نماز صبح‌ تا نزديك‌ غروب‌ به‌ كار مى‌پرداخت‌ (ابن‌ حجر، 1/330)، بسيار اندك‌ سخن‌ مى‌گفت‌ و چون‌ آغاز سخن‌ مى‌كرد جز به‌ مسائل‌ علمى‌ نمى‌پرداخت‌ و همه‌ از مجلس‌ او سود مى‌بردند (ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 148). دربارة اين‌ امساك‌ در سخن‌، ابياتى‌ از خود ابن‌ بنا نيز نقل‌ شده‌ است‌ (همو، درة الحجال‌، 1/16).
آثار: آثار ابن‌ بنا در رياضيات‌، نجوم‌، علوم‌ دينى‌، تفسير، ادب‌، اسرار حروف‌ و طلسمات‌ بالغ‌ بر 85 كتاب‌ و رسالة خرد و كلان‌ است‌ كه‌ برخى‌ از مهم‌ترين‌ آنها از اين‌ قرارند:
دررياضيات‌: 1. تلخيص‌فى‌اعمال‌الحساب‌ كه‌اقتباس‌وخلاصه‌اي‌ است‌ از كتاب‌ محمدبن‌عبدالله‌حصار (سارتن‌،2(2)/2236) و از آثار مشهور در اين‌ زمينه‌ است‌ كه‌ شروح‌ متعدد بر آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (سوتر، )، I/162 از جمله‌ كسانى‌ مانند ابوزكريا محمد اشبيلى‌، ابن‌ المجدي‌ مصري‌، قلصاوي‌ اندلسى‌ و عبدالعزيز بن‌ على‌ بن‌ داوود الهواري‌ آن‌ را شرح‌ كرده‌اند (سارتن‌، همانجا؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/472).
ابن‌ بنا خود اين‌ كتاب‌ را شرح‌ كرده‌ و نام‌ رفع‌ الحجاب‌ عن‌ تلخيص‌ اعمال‌ الحساب‌ (ابن‌ قاضى‌، درة الحجال‌، 1/15؛ حافظ طوقان‌، 431؛ ورنت‌، 1/15؛ قس‌: ابن‌ خلدون‌، 382) بر آن‌ نهاده‌ است‌. تلخيص‌ اعمال‌ الحساب‌ در نيمة دوم‌ سدة 19م‌ توسط آ. مار1 به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ شد و در نشرية آكادمى‌ لينچه‌يى‌2 (ج‌ ، XVII 1864م‌) به‌ چاپ‌ رسيد و بعداً در 1865م‌ نيز مستقلاً در رم‌ منتشر شد ( 2 EI). ابن‌ قاضى‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ نظم‌ درآورد (ورنت‌، همانجا) و ابن‌ هائم‌ آن‌ را خلاصه‌ كرد و الحاوي‌ نام‌ نهاد؛ 2. الجبر و المقابلة (ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 152) كه‌ ظاهراً همان‌ كتاب‌ الاصول‌ اوست‌ (همو، درة الحجال‌، 1/15)؛ 3. المقات‌ الاربع‌ يا المقالات‌ فى‌ علم‌ الحساب‌ در اعداد صحيح‌، كسر، جذر و كعب‌ و تناسب‌ (همو، جذوة الاقتباس‌ 151؛ سارتن‌، 2(2)/2236). اين‌ رساله‌ در 1984م‌ در عَمان‌ به‌ كوشش‌ احمد سعيدان‌ به‌ چاپ‌ رسيد (سعيدان‌، 19)؛ 4. مقدمه‌ بر اصول‌ اقليدس‌ در هندسه‌ (ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 151؛ سارتن‌، همانجا).
در نجوم‌ و زيج‌ و تقويم‌: 1. كتاب‌ فى‌ الانواء در صور كواكب‌. اين‌ كتاب‌ در 1948م‌ توسط رنو3 با ترجمة فرانسوي‌ آن‌ به‌ نام‌ «تقويم‌ ابن‌ لبناي‌ مراكشى‌4» به‌ چاپ‌ رسيد؛ 2. اليسارة فى‌ تعديل‌ السيارة يا اليسارة فى‌ تقويم‌ الكواكب‌ السيارة (ابن‌ قاضى‌، درة الحجال‌، 1/15؛ سارتن‌، 2(2)/2237)؛ 3. منهاج‌ الطالب‌ فى‌ تعديل‌ الكواكب‌ (تنكبتى‌، 66) كه‌ خلاصه‌اي‌ از زيج‌ ابن‌ اسحاق‌ تونسى‌ است‌ كه‌ مورد توجه‌ بسيار واقع‌ شد (ابن‌ خلدون‌، 387). اين‌ اثر توسط ورنت‌ همراه‌ با ترجمة اسپانيايى‌ آن‌ در انستيتوي‌ مطالعات‌ تطوان‌ در 1952م‌ به‌ چاپ‌ رسيد؛ 4. المناخ‌ فى‌ تركيب‌ الازياج‌ (ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 151). به‌ گفتة سارتن‌ (همانجا)، اين‌ قديم‌ترين‌ كاربرد مكتوب‌ واژة المناخ‌5 بدين‌ مفهوم‌ است‌.
در طلسمات‌ و اسرار حروف‌: 1. عمل‌ الطلسمات‌ (ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 152) ؛ 2. طبايع‌ الحروف‌ (همانجا) . سارتن‌ اين‌ كتاب‌ را با مدخل‌ النجوم‌ يكى‌ دانسته‌ است‌ (2(2)/2237)؛ 3. الزجر و الفأل‌ و الكهانة (ابن‌ قاضى‌، همانجا).
در تفسير: تفسير سورة عصر و كوثر (همان‌، 150)؛ 2. اختصار تفسير كشاف‌ زمخشري‌ (همو، درة الحجال‌، 1/15)؛ 3. تسمية الحروف‌ و خاصية وجودها فى‌ اوائل‌ السور القرآن‌ (همو، جذوة الاقتباس‌، 151، 152)؛ 4. تفسير الباء من‌ بسم‌الله‌ الرحمن‌ الرحيم‌ (همان‌، 150).
در علوم‌ دين‌: 1. الاقتضاب‌ و التقريب‌ للطالب‌ اللبيب‌، در اصول‌ دين‌ (همان‌، 150، 151) كه‌ شايد همان‌ التقريب‌ فى‌ اصول‌ الدين‌ باشد (اندلسى‌، 1(3)/638).
در ادب‌: 1. الروض‌ المريع‌ فى‌ صناعة البديع‌ (ابن‌ حجر، 1/133)؛ 2. عيوب‌ الشعر (ابن‌ قاضى‌، همانجا)؛ 3. قانون‌ فى‌ الفرق‌ بين‌ الحكمة و الشعر (همانجا).
در منطق‌: كليات‌ فى‌ المنطق‌ و شرحى‌ كه‌ خود وي‌ بر آن‌ نوشت‌ (همانجا؛ براي‌ ديگر آثار و نسخ‌ خطى‌ نك: سوتر، GAL,S, 363-364 ؛ I/330-331, ؛ I/169-170 ابن‌ قاضى‌، جذوة الاقتباس‌، 150- 152).
مآخذ: ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الاحاطة فى‌ اخبار الغرناطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1375ق‌/1955م‌؛ ابن‌ خلدون‌، المقدمة، بيروت‌، دارالفكر؛ ابن‌ رشيد، محمد، مل‌ء العيبة بما جمع‌ بطول‌ الغيبة فى‌ الوجهة الوجيهة، به‌ كوشش‌ محمد حبيب‌ بن‌ خوجه‌، تونس‌، 1402ق‌؛ ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1973م‌؛ همو، درة الحجال‌ فى‌ اسماء الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد الاحمدي‌ ابوالنور، قاهره‌/ تونس‌، 1390ق‌/ 1970م‌؛ ابن‌ قنفذ قسنطينى‌، احمد، الوفيات‌، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ همو، انس‌ الفقير و عزالحقير، به‌ كوشش‌ محمد فاسى‌ و ادلف‌ فور، رباط، 1965م‌؛ اندلسى‌، محمد، الحلل‌ السندسية فى‌ اخبار التونسية، به‌ كوشش‌ محمد حبيب‌ الهيلة، تونس‌، 1970م‌؛ پالنسيا، آنخل‌ گونزالس‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسى‌، ترجمه‌ به‌ عربى‌، حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ تنبكتى‌، احمد، نيل‌ الابتهاج‌ بتطريز الديباج‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1943م‌؛ حافظ طوقان‌، قدري‌، التراث‌ العرب‌ العلمى‌ فى‌ الرياضيات‌ و الفلك‌، قاهره‌، 1382ق‌/1963م‌؛ سارتن‌، جورج‌، مقدمه‌ بر تاريخ‌ علم‌، ترجمة غلامحسين‌ صدري‌ افشار، تهران‌، 1357ش‌؛ سعيدان‌، احمد، حواشى‌ بر الفصول‌ فى‌ الحساب‌ الهندي‌ اثر ابوالحسن‌ احمد ابن‌ ابراهيم‌ اقليدسى‌، عمان‌، 1405ق‌/1985م‌؛ مقري‌، احمد، ازهار الرياض‌ فى‌ اخبار عياض‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا و ديگران‌، قاهره‌، 1359ق‌/1940م‌؛ ورنت‌، خوان‌، «ابن‌ البناء»، زندگى‌ نامة علمى‌ دانشوران‌، ترجمة احمد بيرشك‌، تهران‌، 1365ش‌؛ نيز:
EI 2 ; GAL,S; Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Asrtonomen der Araber und ihre Werke, Frankfurt, 1986.
بخش‌ علوم‌ ن‌ * 2 * (رب) 24/8/76