اِبْن‌ِ بَلْخى‌ (د پس‌ از 510ق‌/1116م‌)، مؤلف‌ فارسنامه‌. نام‌ و نشان‌ ابن‌ بلخى‌ تاكنون‌ ناشناخته‌ مانده‌ است‌. لسترنج‌ و نيكلسون‌ نوشته‌اند كه‌ نويسندة فارسنامه‌ را نخست‌ حمدالله‌ مستوفى‌ «ابن‌ بلخى‌» خوانده‌ است‌ (ص‌ »). xÄ حاجى‌ خليفه‌ (2/1215) نيز شهرت‌ او را به‌ همين‌ صورت‌ نوشته‌ است‌. ادوارد براون‌ احتمال‌ داده‌ است‌ كه‌ وي‌ همان‌ ابوزيد احمد بن‌ سهل‌ البلخى‌، مؤلف‌ صور الاقاليم‌ باشد (3/141)، اما با توجه‌ به‌ زمان‌ زندگى‌ احمد بن‌ سهل‌ (ح‌ 236-322ق‌/850 -934م‌) چنين‌ احتمالى‌ درست‌ نمى‌تواند بود (لسترنج‌، همانجا). ابن‌ بلخى‌ در فارسنامه‌ مى‌نويسد كه‌ اگرچه‌ بلخى‌ نژاد است‌، اما در فارس‌ تربيت‌ يافته‌ است‌. پدر بزرگ‌ وي‌ در زمان‌ ركن‌ الدوله‌ خُمار تگين‌ كه‌ از سوي‌ سلطان‌ بركيارق‌ سلجوقى‌، بر فارس‌ فرمان‌ مى‌راند، در حدود 492ق‌/1099م‌ مستوفى‌ فارس‌ بود (ص‌ 2، 118). اين‌ بلخى‌ در همين‌ دوران‌ به‌ فارس‌ آمد و همان‌ گونه‌ كه‌ از فارسنامه‌ برمى‌آيد با تاريخ‌ و اوضاع‌ طبيعى‌ و اقتصادي‌ و سياسى‌ اين‌ سامان‌ نيك‌ آشنا شد. از اين‌ رو سلطان‌ ابوشجاع‌ محمد، برادر و جانشين‌ بركيارق‌، او را به‌ نوشتن‌ فارسنامه‌ كه‌ مشتمل‌ بر تاريخ‌ كهن‌ ايران‌، به‌ ويژه‌ فارس‌ و شهرها و آباديهاي‌ آن‌ است‌، فرمان‌ داد.
تاريخ‌ دقيق‌ پايان‌ تأليف‌ فارسنامه‌ روشن‌ نيست‌، اما از آنجاكه‌ اين‌ كتاب‌ به‌ سلطان‌ ابوشجاع‌ محمد تقديم‌ شده‌ و در آن‌ بارها از اتابك‌ چاولى‌ (د 510ق‌/1116م‌: ابن‌ اثير، 10/516) به‌ عنوان‌ يك‌ شخص‌ زنده‌ ياد شده‌ است‌ (ابن‌ بلخى‌، فهرست‌)، مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ پيش‌ از پايان‌ نخستين‌ دهة سدة 6ق‌/ دومين‌ سدة 12م‌ به‌ انجام‌ رسيده‌ است‌. از ابن‌ بلخى‌ تاكنون‌ جز فارسنامه‌ تأليفى‌ به‌ دست‌ نيامده‌ است‌، اما وي‌ بر آن‌ بود كه‌ كتاب‌ ديگري‌ در تاريخ‌ بنويسد كه‌ از دوران‌ پيامبر اسلام‌ تا روزگار خود او را فرا گيرد (همو، 113).
كتاب‌ فارسنامه‌ بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. در 1337ق‌/1919م‌ الله‌ كرم‌ خان‌ حيات‌ داوودي‌ بخش‌ جغرافيايى‌ آن‌ را از روي‌ ترجمة انگليسى‌ به‌ فارسى‌ برگرداند و در بوشهر به‌ چاپ‌ رساند، اما متن‌ كامل‌ آن‌ نخستين‌ بار به‌ كوشش‌ لسترنج‌ و نيكلسون‌ در 1339ق‌/1921م‌ در مطبعة دارالفنون‌ كمبريج‌ چاپ‌ شد. همچنين‌ سيد جلال‌الدين‌ تهرانى‌ در 1353ق‌/1934م‌ متن‌ كامل‌ آن‌ را به‌ ضميمة سالنامة گاهنامه‌ انتشار داد (بهروزي‌، «ز»). سپس‌ در 1343ش‌ نيز به‌ كوشش‌ على‌ نقى‌ بهروزي‌ در شيراز به‌ چاپ‌ رسيد.
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ بلخى‌، فارسنامه‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌ و رينولد الن‌ نيكلسون‌، كمبريج‌،1921م‌؛ براون‌، ادوارد، تاريخ‌ ادبى‌ ايران‌، ترجمة على‌ اصغر حكمت‌، تهران‌، 1357ش‌؛ بهروزي‌، على‌نقى‌، مقدمه‌ بر فارسنامه‌، شيراز، 1443ش‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ نيز:
Lestrange, G. and R.A. Nicholson, Introduction to the Farsnama, London, 1921.
كاظم‌ برگ‌ نيسى‌ (رب) 8/8/76
ن‌ * 2 * (رب) 21/8/76