اِبْن‌ِ بَشْكُوال‌، ابوالقاسم‌ خلف‌ بن‌ عبدالملك‌ بن‌ مسعود بن‌ موسى‌ ابن‌ بشكوال‌1 ابن‌ يوسف‌ بن‌ داحة بن‌ داكة بن‌ نصر بن‌ عبدالكريم‌ بن‌ واقد خزرجى‌ انصاري‌ معروف‌ به‌ ابن‌ بشكوال‌ (494- 578ق‌/1101- 1183م‌)، حافظ، محدث‌ و مورخ‌ قرطبى‌ اندلسى‌. بعضى‌ از منابع‌ نام‌ نياكان‌ دور ابن‌ بشكوال‌ را به‌ اختلاف‌ نوشته‌اند، اما خود او (2/366) در شرح‌ حال‌ پدرش‌ اسامى‌ نياكان‌ خويش‌ را به‌ صورتى‌ كه‌ ياد شد، به‌ دست‌ داده‌ است‌.
وي‌ در خاندانى‌ منسوب‌ به‌ سوريون‌2 (دهكده‌اي‌ ناشناخته‌ در مشرق‌ اندلس‌ از دشت‌ بلنسيه‌3)، در قرطبه‌ زاده‌ شد. نخست‌ در زادگاه‌ خود نزد پدرش‌ و ابومحمد بن‌ عتاب‌ و ابوالوليد بن‌ رشد به‌ كسب‌ دانش‌ و استماع‌ حديث‌ پرداخت‌ و سپس‌ به‌ اشبيليه‌ رفت‌ و در آنجا از ابومحمد بن‌ يربوع‌، ابوبكر بن‌ عربى‌ و ابوالحسن‌ شريح‌ بن‌ محمد حديث‌ شنيد و دانشمندانى‌ چون‌ ابوعمران‌ بن‌ ابى‌ تليد، ابوجعفر بن‌ بشتغير، ابوالقاسم‌ بن‌ منظور، ابوالقاسم‌ بن‌ ابى‌ ليلى‌ و ابوالحسن‌ بن‌ واجب‌، ابوعلى‌ بن‌ سكرة صدفى‌ و جمعى‌ ديگر به‌ وي‌ براي‌ نقل‌ حديث‌ اجازه‌ دادند. ابن‌ بشكوال‌ اجازه‌ نامة ابوعلى‌ صدفى‌ را مهم‌ترين‌ اجازه‌نامه‌هاي‌ خود دانسته‌ است‌. از اهل‌ مشرف‌ نيز ابوطاهر سلفى‌، ابوالمظفر شيبانى‌ و ابوعلى‌ بن‌ العرجاء به‌ وي‌ اجازه‌ داده‌اند. همچنين‌ او از عالمان‌ بسياري‌ حديث‌ شنيده‌ و از آنان‌ روايت‌ كرده‌ است‌. وي‌ عنايت‌ زيادي‌ به‌ حديث‌ و حفظ آن‌ داشته‌ است‌ و با فراگيري‌ و مطالعة حدود 400 كتاب‌ اطلاعات‌ بسياري‌ كسب‌ كرد و سرآمد محدثان‌ قرطبه‌ شد. او همچنين‌ در تاريخ‌ قديم‌ و جديد اندلس‌ تبحر داشت‌ (ابن‌ ابار، التكملة، 1/305-306؛ همو، المعجم‌، 83).
ابن‌ بشكوال‌ نخستين‌ بار در اشبيليه‌ به‌ خدمت‌ ديوان‌ قضا درآمد و در آنجا به‌ نيابت‌ از استادش‌ ابوبكر بن‌ عربى‌، قاضى‌ القضاة آن‌ شهر، به‌ كار پرداخت‌، و سپس‌ به‌ عنوان‌ «عدل‌» در قرطبه‌ به‌ خدمت‌ مشغول‌ شد، اما به‌ زودي‌ حرفة ديوانى‌ و قضاوت‌ را رها كرد و بار ديگر به‌ فراگيري‌ علوم‌ و به‌ ويژه‌ استماع‌ حديث‌ و تدوين‌ و تحقيق‌ روي‌ آورد و شاگردان‌ بسياري‌ تربيت‌ كرد. طالبان‌ علم‌ از اطراف‌ و اكناف‌ براي‌ استماع‌ حديث‌ به‌ نزد وي‌ شتافتند، از آن‌ جمله‌اند: ابوبكر بن‌ خير، ابوالقاسم‌ قنطري‌، ابوالحسن‌ بن‌ فيد، ابوبكر بن‌ سمجون‌، ابوالحسن‌ بن‌ ضحاك‌، ابوالقاسم‌ احمد بن‌ محمد بن‌ احمد بن‌ رشد، احمد بن‌ عبدالمجيد مالقى‌ و عده‌اي‌ ديگر. برخى‌ از اينان‌ پيش‌ از ابن‌ بشكوال‌ درگذشتند (همو، التكملة، 1/307؛ ذهبى‌، سير، 22/140). كسانى‌ مانند ابوالقاسم‌ سبط سلفى‌ و ابوالفضل‌ همدانى‌ از وي‌ اجازه‌ داشتند (همو، تذكرة، 4/1340).
ابن‌ بشكوال‌ شعر نيز مى‌سروده‌ است‌ و ابن‌ سعيد (1/58 - 59) ابياتى‌ از اشعار او را در مدح‌ ابو وهب‌ عبدالرحمان‌ عباسى‌ زاهد (د 344ق‌/ 955م‌) آورده‌ است‌. وي‌ به‌ تصريح‌ ذهبى‌ از اندلس‌ خارج‌ نشده‌ است‌ ( سير، 22/141). ابن‌ بشكوال‌ در زادگاه‌ خويش‌ وفات‌ يافت‌ و در مقبرة ابن‌ عباس‌ نزديك‌ قبر امام‌ يحيى‌ بن‌ يحيى‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ ابار، التكملة، 1/307).
آثار: ابن‌ بشكوال‌ آثار و تأليفات‌ بسياري‌ داشته‌ كه‌ به‌ تصريح‌ ابن‌ ابار (همان‌، 1/307) به‌ 50 اثر مى‌رسيده‌ است‌. اسامى‌ برخى‌ از آثار كه‌ به‌ نام‌ وي‌ در كتابهاي‌ تاريخى‌ و رجالى‌ آمده‌ است‌، به‌ اين‌ شرح‌ است‌: 1. المحاسن‌ و الفضائل‌ فى‌ معرفة العلماء الافاضل‌، در رجال‌، 21 جزء (همانجا)؛ 2. طرق‌ حديث‌ المغفر، 3 جزء؛ 3. القربة الى‌ الله‌ بالصلاة على‌ نبيه‌ (ص‌)؛4. ذكر من‌ روي‌ الموطأ عن‌ مالك‌، 3 جزء؛ 5. اخبار الاعمش‌؛ 6. ترجمة المحاسبى‌؛ 7. ترجمة اسماعيل‌ القاضى‌؛ 8. اخبار ابن‌ وهب‌؛ 9. اخبار ابن‌ المطرف‌ القنازعى‌؛ 10. اخبار ابن‌ المبارك‌، 2 جزء؛ 11. اخبار ابن‌ عيينه‌؛ 12. المسلسلات‌؛ 13. طرق‌ حديث‌ من‌ كذب‌ على‌َّ؛ 14. ترجمة النسائى‌؛ 15. قضاة قرطبة، 3 جزء (ذهبى‌، سير، 22/141)؛ 16. تاريخ‌ صغير فى‌ احوال‌ الاندلس‌ و ما اقصر فيه‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/240). مقري‌ تلمسانى‌ در نفح‌ الطيب‌ از اين‌ كتاب‌ استفاده‌ كرده‌ و آن‌ را تاريخ‌ اصحاب‌ الاندلس‌ ناميده‌ است‌ (3/181)؛ 17. زهاد الاندلس‌ و ائمتها، ابن‌ سعيد از اين‌ كتاب‌ استفاده‌ كرده‌ است‌ (1/166)؛ 18. التنبيه‌ و التعيين‌ لمن‌ دخل‌ الاندلس‌ من‌ التابعين‌، مقري‌ از اين‌ كتاب‌ نيز استفاده‌ كرده‌ است‌ (3/60، 64)؛ 19. معجم‌ در ذكر مشايخ‌ خود، ابن‌ ابار تصريح‌ دارد كه‌ خود ضمن‌ نسخه‌برداري‌ اين‌ كتاب‌ آنچه‌ را كه‌ ابن‌ بشكوال‌ از اسامى‌ شيوخ‌ خود در كتاب‌ الصلة نياورده‌ در ذيل‌ معجم‌ خود ثبت‌ كرده‌ است‌ ( التكملة، 1/305).
مهم‌ترين‌ و با ارزش‌ترين‌ كتابى‌ كه‌ تاكنون‌ از ابن‌ بشكوال‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌، كتاب‌ مشهور وي‌ الصلة است‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ را در 534ق‌ به‌ پايان‌ برده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/240). اين‌ كتاب‌ پيوستى‌ است‌ بر تاريخ‌ علماء الاندلس‌ نوشتة ابوالوليد عبدالله‌ بن‌ الفرضى‌ (د 403ق‌/1012م‌). اين‌ كتاب‌ را ابن‌ بشكوال‌ به‌ تشويق‌ استاد خود ابوالعباس‌ بن‌ عريف‌ زاهد نوشته‌ و در آن‌ شرح‌ احوال‌ بسياري‌ از پيشوايان‌ و محدثان‌ و فقيهان‌ اندلس‌ را آورده‌ است‌. ابن‌ ابار كه‌ كتاب‌ الصلة را با نوشتن‌ التكملة تكميل‌ نموده‌، تصريح‌ كرده‌ است‌ كه‌ كتاب‌ الصلة در فن‌ خود پرارزش‌ است‌ و اشتباهات‌ اندكى‌ دارد و وي‌ در كتاب‌ التكملة به‌ آنها اشاره‌ كرده‌ و استدراكاتى‌ بر آن‌ افزوده‌ و آن‌ را تكميل‌ كرده‌ است‌ (همان‌، 1/306). كتاب‌ الصلة نخستين‌ بار در مادريد به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا4 با مقدمه‌اي‌ در ضمن‌ مجموعه‌اي‌ 8 جلدي‌ به‌ نام‌ مكتبة الاندلسية در 2 جلد و در 1883 تا 1892م‌ منتشر شده‌ است‌. چاپهاي‌ متعددي‌ از اين‌ كتاب‌ كه‌ در بيروت‌ و قاهره‌ منتشر شده‌، در دست‌ است‌ (وانديك‌، 104، 256؛ مشار، 731).
يكى‌ ديگر از آثار وي‌ غوامض‌ الاسماء المبهمة الواقعة فى‌ متون‌ الاحاديث‌ المسندة است‌، كه‌ آن‌ را به‌ شيوة خطيب‌ بغدادي‌ تأليف‌ كرده‌ و راويان‌ مجهول‌ در احاديث‌ را مشخص‌ نموده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ داراي‌ 13 جزء است‌ و اولين‌ بار به‌ كوشش‌ عزالدين‌ على‌ السيد و محمد كمال‌ الدين‌ عزالدين‌ در 2 مجلد در بيروت‌ 1407ق‌/1987م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. مجلد اول‌ آن‌ 7 جزء و مجلد دوم‌ 6 جزء است‌. ابن‌ ابار نوشته‌ است‌ كه‌ ابوالخطاب‌ بن‌ واجب‌ اين‌ كتاب‌ را تلخيص‌ كرده‌ است‌ ( التكملة، همانجا).
بقية آثار وي‌ اينهاست‌: الفوائد المنتخبة و الحكايات‌ المستغربة در 20 جزء (همانجا) كه‌ خود مختصري‌ است‌ از كتاب‌ المنتخب‌ من‌ تاريخ‌ الرؤساء و الفقهاء و القضاة بطليطلة، نوشتة ابوجعفر بن‌ مظاهر (پالنسيا، 274- 275)؛ المستغيثين‌ بالله‌ عز و جل‌ عندالملمات‌ و الحاجات‌ و المتضرعين‌ اليه‌ سبحانه‌ بالرغبات‌ و الدعوات‌ و مايسرالله‌ لهم‌ من‌ الاجابات‌ و الكرامات‌، نسخه‌اي‌ خطى‌ از اين‌ كتاب‌ در دارالكتب‌ الظاهرية، قسم‌ الادب‌، شم 3771 مجاميع‌ 34 موجود است‌ (ظاهريه‌، 2/225-226). حاجى‌ خليفه‌ آن‌ را المستعين‌ بالله‌... نيز ضبط كرده‌ است‌ (2/1674).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1375ق‌/1955م‌؛ همو، المعجم‌، مادريد، 1885م‌؛ ابن‌ بشكوال‌، خلف‌، الصلة، قاهره‌، 1966م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، المغرب‌ فى‌ حلى‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1952م‌؛ پالنسيا، آنخل‌ گونزالس‌، تاريخ‌ الفكر الاندلس‌، ترجمة حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرة الحفاظ، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمى‌، بيروت‌، 1956م‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيى‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌؛ مشار، چاپى‌ عربى‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌/1968م‌؛ ون‌ دايك‌، ادوارد، اكتفاء القنوع‌، قاهره‌، 1896م‌. على‌ رفيعى‌ (رب) 27/7/76
ن‌ * 2 * (رب) 30/7/76