اِبْنِ بَرّي، ابو محمد عبدالله (رجب 499-27 شوال 582/ مارس 1106-10 ژانوية 1187)، نحوي و لغتشناس شافعى مذهب مصري. خاندان ابن بري اصلاً اهل بيتالمقدس بودند. او خود در قاهره مسكن گزيد (سبكى، 7/121؛ قس: 2 EI) و از مشايخ آن شهر، كسب دانش كرد: نزد عبدالجبار بن محمد قرطبى و محمد بن عبدالملك شنترينى نحوي عربيت آموخت و از ابوصادق مدينى و ابوعبدالله رازي حديث شنيد (ابن خلكان، 3/108؛ نيز نك: سبكى، همانجا، كه ابوالعباس بن الحطية را نيز از استادان او ذكر كرده است)، اما اندك اندك خود در شمار بزرگان ادب درآمد و در نحو و لغت، امام و به قول ابن خلكان، يگانة زمان گرديد. آنگاه در مسجد عمرو بن عاص در قاهره به كار تعليم پرداخت و رسماً عهدهدار تدريس قرآن و زبان عربى شد (ياقوت، 11/57؛ سبكى، 7/122؛ ابن قاضى، 2/32) و احتمالاً در يكى از غرفههاي همان مسجد منزل گزيد. ابن بري پس از چندي تصحيح مكاتبات رسمى را در «ديوان انشاء» به عهده گرفت. اين منصب حدود 40 سال پيش از او به عهدة ابن بابشاذ (ه م) بود. ابن بابشاذ ضمن انجام دادن كارهاي ديوانى به تدوين تعليقهاي پرداخته بود كه به 15 مجلد مىرسيد و بعدها ابزار كار كاتبان گرديد و به تكميل آن پرداختند. اين سمت پس از ابن بابشاذ به محمد بن بركات واگذار شده بود (ابن خلكان، 2/515؛ قفطى، 2/95). از زمان اشتغال ابن بري به اين منصب اطلاع دقيقى در دست نيست و نيز روشن نيست كه آيا به هنگام تصدي اين سمت از كار تعليم در مسجد عمرو دست كشيده بود يا نه؟ شايد او كار تعليم را فرو نگذاشته باشد، زيرا پيوسته از گوشه و كنار مصر يا نقاط ديگر نزد او مىآمدند و كسب دانش مىكردند. نام بسياري از شاگردان او معروف است (4 تن نحوشناس: سبكى، 7/122؛ نيز قس: ابن قاضى، 2/67، 117). از همه معروفتر شايد ابوموسى جزولى (نحوي معروف مراكشى، د 610ق/1213م) باشد كه ساليان دراز نزد او نحو و لغت آموخت (ابن خلكان، 3/1082). ابن خلكان (3/109) خود، شاگردان او را در قاهره ديده و از آنان روايت كرده است. همچنين قفطى اضافه مىكند كه بيشتر «رؤساي» مصر نزد او درس گرفتهاند (2/111). گفتار عبدالقادر دمشقى اين سخن را تأييد مىكند. وي گويد كه هم الملك العزيز عثمان (567 - 595ق/ 1172- 1199م) و هم الملك الظاهر غازي (568 -613م/1173- 1216م) نزد او آموزش ديده بودند (1/342، 387). ابن بري به شهادت سبكى (7/123) مردي سادهدل، نيك نفس و خوش مصاحبت بود. سادهدلى او موجب شده است كه برخى حكايات در غفلت و بىمبالاتى (ياقوت، 11/57؛ ذهبى، 247، 248) و عدم توجه به درستى و اعراب كلمات هنگام سخن گفتن (ابن خلكان، همانجا) به او نسبت دهند. قفطى (2/111) مقام ابن بري را از اينگونه نكتهها برتر مىداند و از ذكر آنها خودداري مىكند. از مجموعة اين حكايات كه گويند «بسيار» است، جز تمايل او به زبان عاميانه، يا برخى رفتارهاي نامعهود، به چيزي اشاره نشده است. از ابن بري چند اثر در زمينة لغت و نحو به جاي مانده كه ذكر آنها خواهد آمد، اما كسى به شاعر بودن او اشاره نكرده است، با اينهمه ابن تغري بردي (6/104) دو بيت غزل گونه از اشعار او را نقل كرده است كه مايهاي جز استعارات نحوي ندارد. آثار موجود ابن بري به قرار زير است: 1. حواشى بر صحاح جوهري كه به قول قفطى (همانجا) پس از استخراج به 6 مجلد رسيده و استخراج كننده آن را التنبيه و الايضاح عما وقع فى كتاب الصحاح خوانده است. حاجى خليفه و ديگران عنوان كتاب را ... وقع من الوهم فى... ذكر كردهاند و نيز همو افضاح، به جاي ايضاح آورده است (2/1072). اسنوي (1/267) مىگويد اين كتاب به حواشى معروف و در 3 مجلد است (نك: I/134 .(GAL,S,I/599;GAL, سيوطى به نقل از صفدي گويد كه ابن بري به يك چهارم كتاب، يعنى تا كلمه «وقش» رسيد، سپس عبدالله بن محمد بُسطى آن را تمام كرد (ص 279). حاجى خليفه لفظ «التنبيه» را در عنوان اين كتاب زائد دانسته و نوشته كه بانى اين كار على بن جعفر بن القطاع استاد ابن بري بود نه خود او (2/1072). بروكلمان 3 نسخه از اين كتاب را معرفى كرده است و گويد شايد نسخة كوپريلى كتاب ديگري باشد I/34) .(GAL, 2. حواشى بر درة الغواص فى اوهام الخواص حريري (ابن خلكان، 3/109). اين كتاب يكى از 10 شرحى است كه بر اثر معرف حريري نوشته شده است (نك: حاجى خليفه، 1/741). در آخر درة موجود در كتابخانة آصفيه (1/88) و نيز آخر نسخة موجود در دارالكتب (دجيلى، 1/258- 259)، شرح ابن بري و شرح ابن ظفر آمده است (نك: سيد، فهرست المخطوطات المصورة، 1/352). 3. ردي بر انتقادات ابن خشاب بر اغلاط مقامات حريري (ابن خلكان، همانجا)، به قول حاجى خليفه (1/741) اين رديه اللباب على ابن الخشاب نام داشته است. قفطى (2/111) در ميان آثار ابن بري از مقدمهاي به نام اللباب نام برده است. اين دو كتاب به نام استدراكات ابن خشاب على مقامات الحريري و انتصار ابن بري در 1328ق/1910م در آستانه (استانبول) به چاپ رسيده است (سركيس، 1/45-46). نزاع اين دو نفر به تأليف كتاب الانتصاب بين ابن بري و ابن الخشاب، اثر عبداللطيف بغدادي (د 628ق/1231م) انجاميد (نك: كوپريلى، 2/9). 4. حاشيه بر المعرب جواليقى كه بروكلمان I/530) آن را رد الجواليقى فى المعرب خوانده است. نسخة آستانه (مورخ 716ق/ 1316م، نك: سيد، خطى، 1/268) و نيز نسخة اسكوريال (مورخ 710ق/1310م، نك: همو، فهرس المخطوطات المصورة، 1/352)، عنوان حاشية على المعرب دارند. فلايش در «دائرة المعارف اسلام1» به نسخهاي از اين كتاب در دارالكتب الظاهريه اشاره مىكند كه در فهرست آن يافت نشد. 5. حواشى بر تكلمة اصلاح ما تغلط فيه العامة تأليف جواليقى. اين مجموعه از چند صفحه درنمىگذرد. كتاب تكملة خود تتمهاي بر درةالغواص است. نسخة دارالكتب الظاهريه شامل دو روايت از تكملة است، يكى روايت مهذبالدين سلمى شاگرد جواليقى كه اصل اين نسخه در 599ق/1203م (كذا در مقدمة عزالدين تنوخى بر تكملة، 3، حال آنكه ابن بري در 582ق درگذشته است) بر ابن بري خوانده شده است و ديگر روايت خود ابن بري كه وي جابهجا بر كتاب حاشيههايى نوشته است، و به طور كلى عبارتند از انتقاداتى بر جواليقى كه گاهى الفاظ و مصطلحاتى را كه بر زبان «فصحا» نيز جاري شده، لحن پنداشته است، اصلاح انتساب شواهد شعري، ذكر سرايندگان شواهدي كه جواليقى ذكر نكرده، تكميل ابياتى كه به يك مصراع آنها اكتفا شده، و خلاصه تكميل انتقادهايى كه از نظر جواليقى دورمانده است. نسخة دارالكتب الظاهريه همراه با انتقادهاي ابن بري توسط عزالدين تنوخى، در دمشق، 1355ق/1936م به چاپ رسيده است (نك: تنوخى، 2-4). 6. كتاب كوچكى به نام غلط الضعفاء من اهل الفقه كه گاه اغاليط الفقهاء خوانده شده است. نسخهاي از آن در پاريس (دوسلان، محفوظ است. همان نسخه توسط توري در «يادنامة نولدكه» به چاپ رسيده است (ص .(211-224 7. جواب كتاب المسائل العشر المتعبة للحشر يا المتعبات الى الحشر از ابونزار حسن بن صادقى بن عبدالله معروف به ملك النحاة (نك: قفطى، 2/111 و حواشى آن). نسخهاي از اين كتاب در پاريس موجود است (دوسلان، .(242 8. شرح شواهد الايضاح كه در آن به توضيحات صرفى و نحوي شواهدي كه در ايضاح ابوعلى فارسى آمده پرداخته است. از اين كتاب نسخهاي در قاهره موجود است (نك: I/530 .(GAL,S, از كتاب الاختيار فى اختلاف ائمة الامصار كه بغدادي در ايضاح (1/49) و هدية (1/457) و كحاله (6/37) از آن ياد كردهاند، اثري به دست نيامد. مآخذ: آصفيه، فهرست؛ ابن تغري بردي، النجوم؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن قاضى شهبه، احمد، طبقات الشافعية، حيدرآباد دكن، 1399ق/1979م؛ اسنوي، جمالالدين، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جبوري، بغداد، 1390ق/1970م؛ بغدادي، اسماعيل، ايضاح المكنون، استانبول، 1947م؛ همو، هدية العارفين، استانبول، 1951م؛ تنوخى، عزيزالدين، مقدمه و حواشى بر «تكملة اصلاح ما تغلط فيه العامة» همراه با المعرب جواليقى، قاهره، 1361ق؛ حاجى خليفه، كشف الظنون، استانبول، 1941-1943م؛ دجيلى، عبدالصاحب، اعلام العرب، نجف، 1386ق/1966م؛ ذهبى، محمد، العبر، به كوشش صلاحالدين منجد، كويت، 1963م؛ سبكى، عبدالوهاب، طبقات الشافعية الكبري، به كوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحى، قاهره، 1385ق/1966م؛ سركيس، چاپى؛ سيد، خطى؛ همو، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1961م؛ سيوطى، عبدالرحمان، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1326ق/1908م؛ قفطى، على، انباء الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1371ق/1952م؛ كحاله، عمررضا، معجمالمؤلفين، بيروت، 1376ق/1957م؛ كوپريلى، خطى؛ نعيمى، عبدالقادر، الدارس فى تاريخ المدارس، به كوشش جعفر حسنى، دمشق، 1367ق/1948م؛ ياقوت، ادبا؛ نيز: De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; EI 2 ; GAL; GAL,S; Torrey, CH.C., Orient, Studien Th. N N ldeke gewidmet, Giessen, 1906. آذرتاش آذرنوش (رب) 24/7/76 ن * 1 * (رب) 28/7/76