اِبْن‌ِ بَرْهان‌، ابوالفتح‌، احمد بن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ برهان‌ (479- 518ق‌/1086-1124م‌)، اصولى‌ و فقيه‌ شافعى‌ از مردم‌ بغداد (سبكى‌، 6/30). چون‌ پدر او حمامى‌ بود به‌ «ابن‌ الحمامى‌» نيز شهرت‌ داشت‌ (ابن‌ جوزي‌، 9/250). وي‌ نخست‌ حنبلى‌ بود و در نوجوانى‌ نزد يكى‌ از علماي‌ حنبلى‌ به‌ نام‌ ابوالوفاء بن‌ عُقيل‌ فقه‌ آموخت‌ (ابن‌ اثير، 10/625؛ ابن‌ نجار، 62). به‌ نظر ميرسد كه‌ طعن‌ و انتقاد شديد حنابله‌ نسبت‌ به‌ او (ابن‌ جوزي‌، 9/251) به‌ سبب‌ نوآوري‌ مذهبى‌ وي‌ بوده‌ است‌ و شايد به‌ جهت‌ همين‌ روحيه‌ بوده‌ كه‌ بعدها اظهار داشت‌: فرد عامى‌ لازم‌ نيست‌ از مذهب‌ معينى‌ تبعيت‌ كند (اسنوي‌، 1/208؛ ابن‌ قاضى‌، 1/309). ابن‌ برهان‌ پس‌ از مواجه‌ شدن‌ با طعن‌ و انتقاد حنابله‌، به‌ مذهب‌ شافعى‌ روي‌ آورد و نزد ابوبكر شاشى‌ و ابوحامد غزالى‌ (ابن‌ جوزي‌، 9/251) و كيا ابوالحسن‌ هراسى‌ (ابن‌ خلكان‌، 1/99) فقه‌ آموخت‌. وي‌ در فقه‌ و اصول‌ به‌ چنان‌ شهرتى‌ رسيده‌ بود كه‌ مدرس‌ دانشگاه‌ نظامية بغداد گرديد، اما به‌ دليلى‌ كه‌ براي‌ ما روشن‌ نيست‌ پس‌ از يك‌ ماه‌ از آن‌ مقام‌ بركنار شد (ابن‌ جوزي‌، 9/251). سپس‌ بار ديگر به‌ همان‌ مقام‌ عودت‌ داده‌ شد و روز بعد معزول‌ گرديد (صفدي‌، 7/208). با اينكه‌ عمر او كوتاه‌ بود، در فقه‌ و خلاقيات‌ و متفقات‌ (= مسائل‌ فقهى‌ مورد اختلاف‌ با مورد اتفاق‌ مسلمين‌) و به‌ ويژه‌ در اصول‌ فقه‌ متبحر بود (ابن‌ خلكان‌، 1/99). همين‌ شهرت‌ علمى‌ او بود كه‌ طلاب‌ علوم‌ دينى‌ از هر سو به‌ او روي‌ مى‌آوردند، به‌ نحوي‌ كه‌ تمام‌ روز و پاره‌اي‌ از شب‌ را به‌ درس‌ و بحث‌ اختصاص‌ داده‌ بود (صفدي‌، 7/208). از جمله‌ شاگردان‌ او در اصول‌ فقه‌، هبةالله‌ بن‌ حسن‌ بن‌ هبة الله‌ فقيه‌ شافعى‌ برادر ابن‌ عساكر (ابن‌ نجار، 244- 245)، ابونزار حسن‌ بن‌ صافى‌ ابن‌ عبدالله‌ ملقب‌ به‌ «ملك‌ النحاة»، ابن‌ ابى‌ السري‌، عبدالله‌ بن‌ محمد (سبكى‌، 7/63، 132) و در مسائل‌ اختلافى‌ فقه‌، ابومحمد عبدالله‌ بن‌ على‌ بن‌ سعيد القصري‌ الفقيه‌ (همو، 7/125) بودند.
ابن‌ برهان‌ حديث‌ را شخصاً از ابوطاهر احمد بن‌ حسن‌ كرخى‌، ابوالخطاب‌ نصر بن‌ احمد بن‌ بَطِر، ابوعبدالله‌ حسين‌ بن‌ احمد بن‌ محمد ابن‌ طلحة النعال‌ (ابن‌ نجار، 62)، على‌ بن‌ حسين‌ بزاز و گروهى‌ ديگر فراگرفت‌، اما خود به‌ ندرت‌ حديث‌ مى‌گفت‌ (صفدي‌، 7/208). او سرانجام‌ در چهارشنبه‌ 17 جمادي‌الاول‌ (ابن‌ جوزي‌، 9/251)، يا به‌ گفتة ابن‌ نجار (ص‌ 62) در 18 جمادي‌ الاول‌ 518ق‌/3 ژوئية 1124م‌ در بغداد درگذشت‌ و در باب‌ ابرز آن‌ شهر به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. ابن‌ خلكان‌ سال‌ درگذشت‌ وي‌ را 520ق‌ ياد كرده‌ است‌ (1/99).
تأليف‌ كتابهاي‌ اصولى‌ الوجيز (همانجا) و الاوسط (سبكى‌، 6/31)، يا به‌ قول‌ اسنوي‌ الوسيط (1/208) و البسيط (همانجا) و الوصول‌ الى‌ الاصول‌ كه‌ سيوطى‌ در كتاب‌ خود المزهر از آن‌ نقل‌ قول‌ كرده‌ است‌ (1/20، 61، 298، 299، 364)، به‌ ابن‌ برهان‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌. حاجى‌ خليفه‌ از البسيط ذكري‌ نكرده‌ و ضبط دو كتاب‌ الاوسط و الوجيز را نيز به‌ صورت‌ الاوسط فى‌ اصول‌ الفقه‌ و الوجيز فى‌ الاصول‌ آورده‌ است‌ (1/201، 2/2001). هيچ‌ كدام‌ از كتابهاي‌ ياد شده‌ فعلاً در دست‌ نيست‌.
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1359ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر احمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1398ق‌/1978م‌؛ ابن‌ نجار، محمد، المستفاد، به‌ كوشش‌ قيصر ابوفرح‌، حيدرآباد دكن‌، 1971م‌؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ الجبوري‌، بغداد، 1390ق‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌محمدالحلو و محمودالطناحى‌، قاهره‌، 1388ق‌/ 1968م‌؛ سيوطى‌، المزهر فى‌ علوم‌ اللغة و انواعها، به‌ كوشش‌ محمد احمد جادالمولى‌ بك‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1986م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1389ق‌/1969م‌.
كاظم‌ موسوي‌بجنوردي‌ (رب) 22/7/76
ن‌ * 2 * (رب) 28/7/76