اِبْن‌ِ بارِزي‌، ابوالقاسم‌ هبةالله‌ بن‌ عبدالرحيم‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ بارزي‌ جهنى‌ حموي‌ ملقب‌ به‌ شيخ‌ الاسلام‌ و شرف‌ الدين‌ (645 - 738ق‌/1247- 1337م‌)، قاضى‌ القضاة و دانشمند شافعى‌. پدرش‌ كه‌ در منابع‌ متأخرتر عبدالرحمان‌ خوانده‌ شده‌ است‌ (عامري‌، 604) نيز قاضى‌ القضاة حماة و مردي‌ عالم‌ و اديب‌ بود. ابوالفدا كه‌ شاگرد وي‌ بوده‌ و او را بسيار ستوده‌ است‌، مى‌نويسد: موقعى‌ كه‌ ابن‌ بارزي‌ به‌ من‌ اجازه‌ روايت‌ مى‌داد، گفت‌ او فقه‌ را از طريق‌ عراقيان‌ از پدر و جد خويش‌ ابراهيم‌ آموخته‌ است‌. سپس‌ نام‌ كلية استادان‌ اجداد خود را تا ابن‌ عباس‌ و ابن‌ عمر كه‌ صحابة پيامبر اكرم‌(ص‌) بودند ذكر كرد و بدين‌ طريق‌ سلسلة آموزش‌ فقه‌ خود را به‌ پيامبر رسانيد (1/145-146). قرائات‌ هفتگانه‌ را از بدرالدين‌ تاذفى‌ و نحو را از ابن‌ مالك‌ فراگرفت‌ (سلامى‌، 1/228؛ داوودي‌، 2/350). از عزالدين‌ احمد فاروثى‌، ابراهيم‌ ارموي‌ و محمد بن‌ هامل‌ نيز استماع‌ كرد و ابن‌ عبدالسلام‌، نجم‌الدين‌ بادرائى‌، ابن‌ عديم‌ (ه م‌)، يحيى‌ عطار، ابوشامه‌ (ه م‌)، ابن‌ حرستانى‌ و ابوالبقاء نابلسى‌ و ديگران‌ به‌ او اجازه‌ دادند (سلامى‌،1/226- 229). در فقه‌ سرآمد و امام‌ عهد خويش‌ شد و مفتى‌ شام‌ و قاضى‌ حماة گشت‌ (صفدي‌، 302). رياست‌ مذهب‌ در بلاد شام‌ بر او ختم‌ شد، چنانكه‌ از اطراف‌ به‌ سوي‌ او مى‌شتافتند (سبكى‌، 6/249). ابوالفدا نوشته‌ است‌ كه‌ اين‌ بارزي‌ در امر قضا پرهيزكار بود. از بيت‌المال‌ چيزي‌ نخورد. هرگز، همچون‌ ديگر قاضيان‌، تازيانه‌ به‌ دست‌ نگرفت‌. با اينهمه‌ سخنش‌ مقبول‌ و حكمش‌ نافذ بود. انديشه‌اي‌ لطيف‌ و ذهنى‌ تيز داشت‌ و در فتاوي‌ دشوار مورد اعتماد بود. بارها به‌ تصدي‌ قضاي‌ مصر دعوت‌ شد، ولى‌ نپذيرفت‌.
ابوالفدا در پايان‌ زندگى‌نامة ابن‌ بارزي‌، نمونه‌اي‌ از نظم‌ و نثر مصنوع‌ وي‌ و نيز نامه‌اي‌ را كه‌ خود در باب‌ درگذشت‌ او خطاب‌ به‌ نوه‌اش‌ نجم‌الدين‌ عبدالرحيم‌ نوشته‌، با قصيده‌اي‌ در رثاي‌ ابن‌ بارزي‌ آورده‌ است‌ (1/146- 148). وي‌ به‌ صوفيه‌ اعتقاد نيك‌ داشت‌. محيى‌الدين‌ نووي‌ او را ستوده‌ و گفته‌ است‌ كه‌ فقيه‌تر از اين‌ جوان‌ در اين‌ بلاد نيست‌ (عامري‌، 604). او نفايس‌ كتب‌ را گرد آورد (سلامى‌، 1/229) و آنها را كه‌ 100 هزار درهم‌ ارزش‌ داشت‌، وقف‌ كرد (صفدي‌، 303). ابن‌ بارزي‌ با آنكه‌ در پايان‌ زندگى‌ نابينا شد، ولى‌ به‌ كار قضا همچنان‌ ادامه‌ داد. سرانجام‌ به‌ نفع‌ نوه‌اش‌ نجم‌الدين‌ عبدالرحيم‌ از مسند قضا فرود آمد (ابن‌ كثير، 14/182). وي‌ بارها حج‌ گزارد (صفدي‌، همانجا). برزالى‌، ابن‌ سامه‌ و ذهبى‌ از او استماع‌ حديث‌ كرده‌اند. ابن‌ طغريل‌، اسامى‌ تمامى‌ استادان‌ و مشايخ‌ او را در مجموعه‌اي‌ تدوين‌ كرد و برزالى‌ نيز قسمتى‌ از آنها را مدون‌ ساخت‌ (سلامى‌، 1/228، 229). اسنوي‌ از او اجازة فتوا گرفته‌ و او را به‌ نيكى‌ ياد كرده‌ است‌ (1/282). ابن‌ بارزي‌ 93 سال‌ بزيست‌ و پس‌ از مرگ‌ در مقابر ظبيه‌ در عقبة نقيرين‌ حماة دفن‌ شد (ابن‌ كثير، همانجا؛ سلامى‌، 1/227).
آثار:
اغلب‌ آنانكه‌ از ابن‌ بارزي‌ ياد كرده‌اند، تصنيفات‌ او را نيز ستوده‌اند. از تأليفات‌ او روضات‌ الجنات‌ در تفسير در 10 مجلد، كتاب‌ الوفا فى‌ احاديث‌ المصطفى‌ در 2 مجلد و المجرد فى‌ مسند امام‌ الشافعى‌ و شرح‌ آن‌ در 4 مجلد معروف‌ بوده‌اند (ابن‌ قاضى‌، 4/395-396). بيش‌ از 40 تأليف‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند (همانجا)، و بغدادي‌ 25 اثر وي‌ را نام‌ برده‌ است‌ (2/507). ابن‌ جزري‌ نوشته‌ است‌ كه‌ ابن‌ بارزي‌ الشرعة فى‌ قراآت‌ السبعة را به‌ طريقى‌ بى‌سابقه‌ تأليف‌ كرده‌ است‌ (2/351). آنچه‌ از آثار او موجود است‌ و از آنها اطلاع‌ داريم‌ عبارتند: 1. اتخاذ النصح‌ فى‌ ايجاد الصلح‌، رساله‌اي‌ در 3 برگ‌، موجود در مجموعه‌اي‌ در دارالكتب‌ الظاهرية (ظاهريه‌،مجاميع‌،1/49)؛ 2. اظهارالفتاوي‌ يا تيسيرالفتاوي‌، شرح‌ الحاوي‌ الصغير فى‌ الفروع‌، از نجم‌الدين‌ عبدالغفار قزوينى‌، موجود در قاهره‌، دمشق‌ و آصفيه‌ I/679) .(GAL,S, اما ابوالفدا از اين‌ اثر به‌ عنوان‌ دو تأليف‌ مستقل‌ به‌ نامهاي‌ اظهار الفتاوي‌ من‌ اعوار الحاوي‌، و تيسير الفتاوي‌ من‌ تحرير الحاوي‌، ياد كرده‌ و آن‌ دو را اشهر تأليفات‌ او دانسته‌ است‌ (1/145). ابن‌ بارزي‌ ظاهراً شرحهاي‌ ديگري‌ نيز بر الحاوي‌ الصغير به‌ نامهاي‌ مفتاح‌ الحاوي‌ و توضيح‌ الحاوي‌ داشته‌ است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1/626)؛ 3. تجريد جامع‌ الاصول‌ فى‌ احاديث‌ الرسول‌، وي‌ در اين‌ اثر، جامع‌ الاصول‌ لاحاديث‌ الرسول‌ ابن‌ اثير جزري‌ را از زوايد پيراسته‌ است‌ (همو، 1/345، 535 -536). نسخه‌هايى‌ از اين‌ كتاب‌ در مكتبة الازهرية مصر (ازهريه‌، 421)، بوهار هند (محمد هدايت‌ حسين‌، و دانشگاه‌ ييل‌ (نموي‌، نگهداري‌ مى‌شود. از اين‌ ميان‌ دست‌ نويس‌ مكتبة الازهريه‌ نسخة با ارزشى‌ است‌ كه‌ در 737ق‌ كتابت‌ شده‌ است‌؛ 4. تحليل‌ الحائض‌، موجود در كتابخانة خالديه‌ (منجد، 23)؛ 5. توثيق‌ عري‌ الايمان‌ فى‌ تفضيل‌ حبيب‌ الرحمان‌، در 4 ركن‌، در فضائل‌ و كرامات‌ پيامبر اسلام‌، نسخة خطى‌ اين‌ اثر در بانكيپور 351 -66 )، مكتبة العباسية بصره‌ (خاقانى‌، 91) و پاريس‌ (دوسلان‌، نگهداري‌ مى‌شود. نسخة بصره‌ در 733ق‌ به‌ خط مؤلف‌ يا در حيات‌ او كتابت‌ شده‌ است‌؛ 6. الدراية لاحكام‌ الرعاية، در زهد و اخلاق‌، مختصر رعاية حارث‌ بن‌ اسد محاسبى‌ (د 243ق‌ -857م‌). نسخة خطى‌ اين‌ اثر كه‌ در 15 ذيحجة 667ق‌/15 اوت‌ 1269م‌، يعنى‌ در حيات‌ مؤلف‌ كتابت‌ شده‌ در دارالكتب‌ الظاهريه‌ (ظاهريه‌، تصوف‌، 1/523 -524) موجود است‌. حاجى‌ خليفه‌ در ذيل‌ رعاية محاسبى‌ از اين‌ كتاب‌ نامى‌ نبرده‌، اما در ذيل‌ الرعاية فى‌ فروع‌ الحنبلية از احمد بن‌ حمدان‌ حرانى‌، الدراية لاحكام‌ الرعاية ابن‌ بارزي‌ را از شروح‌ آن‌ شمرده‌ است‌ (1/908)؛ 7. رموز الكنوز، منظومه‌ در فقه‌، موجود در كتابخانة رامپور II/101) S, )؛ GAL, 8. الزبد، يا كنز الزبد (همانجا)، احتمالاً نسخة ناقص‌ موجود در كتابخانة گوتا نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ است‌ (پرچ‌، 195 )؛ II/194, 9. الفريدة البارزية فى‌ حل‌ القصيدة الشاطبية، شرح‌ حرز الامانى‌ شاطبى‌، نسخة خطى‌ مورخ‌ 713ق‌/1313م‌ از اين‌ كتاب‌ در مكتبة الازهرية قاهره‌ (ازهريه‌، 101، 102) موجود است‌؛ 10. المجتبى‌ فى‌ احاديث‌ المصطفى‌، موجود در خزانة العامة رباط (علوش‌، 77- 78). حاجى‌ خليفه‌ (2/1592) اين‌ كتاب‌ را مختصر جامع‌ الاصول‌ المصباح‌، در حديث‌. نسخة مورخ‌ 732ق‌ آن‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ نگهداري‌ مى‌شود (سيد، خطى‌، 65 -66)؛ 12. كتاب‌ المغنى‌ فى‌ اختصار التنبيه‌ و اظهار فتاويه‌. اين‌ كتاب‌ مختصر كتاب‌ التنبيه‌ فى‌ فروع‌ الشافعى‌ از ابراهيم‌ فقيه‌ شيرازي‌ است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1/489-492). نسخة خطى‌ المغنى‌ در برلين‌ موجود است‌ ( آلوارت‌، .(IV/66 ابراهيم‌ آبناسى‌ بر اين‌ كتاب‌ شرحى‌ نوشته‌ به‌ نام‌ التوجيه‌ فى‌ شرح‌ المغنى‌ مختصر التنبيه‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ نگهداري‌ مى‌شود (سيد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، 1/297)؛ 13. ناسخ‌ القرآن‌ و منسوخه‌، موجود در دارالكتب‌ الظاهريه‌ (ظاهريه‌، علوم‌ القرآن‌، 2/338).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1352ق‌/ 1933م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/1979م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابوالفدا، المختصر فى‌ اخبار البشر، بيروت‌، 1375ق‌/1956م‌؛ ازهريه‌، خطى‌؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوري‌، بغداد، 1390ق‌؛ بغدادي‌، اسماعيل‌، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941-1943م‌؛ خاقانى‌، على‌، مخطوطات‌ المكتبة العباسية فى‌ البصرة، بغداد، 1380ق‌/1961م‌؛ داوودي‌، محمد، طبقات‌ المفسرين‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد عمر، قاهره‌، 1392ق‌/1972م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، بيروت‌، دارالمعرفة؛ سلامى‌، محمد، الوفيات‌، به‌ كوشش‌ صالح‌ مهدي‌ عباس‌ و بشار عواد معروف‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ سيد، خطى‌؛ همو، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954م‌؛ صفدي‌، خليل‌ بن‌ ايبك‌، نكت‌ الهميان‌، به‌ كوشش‌ احمد زكى‌ بك‌، قاهره‌، 1329ق‌/1911م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (تصوف‌، علم‌القرآن‌، مجاميع‌)؛ عامري‌ حرضى‌، يحيى‌، غربال‌ الزمان‌ به‌ كوشش‌ محمد ناجى‌ زعبى‌ العمر، دمشق‌، 1405ق‌/1985م‌؛ علوش‌، ي‌. س‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية، رباط، 1954م‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، المخطوطات‌ العربية فى‌ فلسطين‌، بيروت‌، 1982م‌؛ نيز:
Ahlwardt; Bankipore; De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; GAL,S; M. Hid ? yat Husain, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Buhar Library, Calcutta, 1923; Nemoy, Leon, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, Connecticut, 1956; Pertsch, W., T Die arabischen Handschriften der herzoglischen Bibliothek zu Gotha , Gotha, 1878-1892.
محمدآصف‌ فكرت‌ (رب) 27/6/76
ن‌ * 2 * (رب) 20/7/76