اِبْن‌ِ اَيّوب‌، جمال‌الدين‌ عبدالله‌ بن‌ على‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ على‌ بن‌ محمد قادري‌ مخزومى‌ (782- 868ق‌/1380-1463م‌)، پزشك‌ و محدث‌ شافعى‌ مذهب‌ دمشقى‌، جد بزرگ‌ او يوسف‌ بن‌ على‌، به‌ علت‌ مصائبى‌ كه‌ بر او وارد آمد، ايوب‌ لقب‌ گرفت‌. از اين‌ رو بازماندگان‌ او به‌ ابن‌ ايوب‌ شهرت‌ يافتند (سخاوي‌، 5/36). عبدالله‌ در دمشق‌ زاده‌ شد و رشد يافت‌ و دانش‌ آموخت‌ و قرآن‌ را حفظ كرد. بعدها عازم‌ قاهره‌ شد و در آنجا با الزين‌ عبدالباسط و سعيد السعداء (از افراد صاحب‌ نفوذ در دربار فاطميان‌ و شيخ‌ خانقاهى‌ به‌ همين‌ نام‌ در قاهره‌ (نك: ابن‌ تغري‌ بردي‌، 15/132) و ديگر مشاهير زمان‌ معاشر شد. صحيح‌ بخاري‌ را نزد ابن‌ صديق‌ آموخت‌ و خود براي‌ جمعى‌ ديگر درس‌ گفت‌. وي‌ دربارة مفاد برخى‌ احاديث‌ آن‌ با گروهى‌ از محدثان‌ قاهره‌ و از جمله‌ محمد بن‌ عبدالرحمان‌ سخاوي‌ گفت‌وگوهايى‌ داشته‌ است‌. ابن‌ ايوب‌ از پدرش‌ على‌ كرامات‌ بسيار نقل‌ مى‌كرده‌، و نيز به‌ پيروي‌ از او با عرفا، به‌ ويژه‌ ابن‌ فارض‌ و ابن‌ عربى‌، دشمنى‌ مى‌ورزيده‌ است‌. سخاوي‌ (5/36-37) اخلاق‌ او را بسيار مى‌ستايد. در 86 سالگى‌ در قاهره‌ از دنيا رفت‌ و در مقبرة سعيد السعداء دفن‌ شد.
آثار: ابن‌ ايوب‌ در فن‌ پزشكى‌ و داروشناسى‌ آثاري‌ دارد كه‌ موجب‌ شهرت‌ او گشته‌ است‌. از آن‌ جمله‌اند:
1. دواء النفس‌ من‌ النَكس‌، اين‌ رساله‌ كه‌ مؤلف‌ در 835ق‌ از تأليف‌ آن‌ فراغت‌ يافته‌ (سخاوي‌، 5/37)، شامل‌ 5 فصل‌ است‌: شناخت‌ مواد حاوي‌ سم‌، خواص‌ سموم‌ و داروهاي‌ كشنده‌، درمان‌ عمومى‌ در صورت‌ عدم‌ شناخت‌ اصل‌ سم‌، درمان‌ مسموميتهاي‌ ناشى‌ از سموم‌ حيوانى‌ و نباتى‌ و معدنى‌ پس‌ از شناخت‌ آنها و چگونگى‌ مبارزه‌ با حشرات‌. فصلهاي‌ چهارم‌ و پنجم‌ اين‌ كتاب‌، زير عنوان‌ «صيانة الانسان‌ من‌ اذي‌ المعدن‌ و النبات‌ و الحيوان‌» به‌ صورت‌ يك‌ رسالة مستقل‌ درآمده‌ است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1/761). نسخة خطى‌ اين‌ كتاب‌ كه‌ در حيات‌ مؤلف‌ استنساخ‌ شده‌ در بانكيپور، كتابخانة عمومى‌ شرق‌ ( بانكيپور، و نسخة خطى‌ ديگري‌ در پاريس‌ (دوسلان‌، و نسخه‌اي‌ نيز در كتابخانة برلين‌ ( آلوارت‌، نگهداري‌ مى‌شود.
2. نشر اللواء فى‌ مقتضى‌ الفصد و الدواء، رسالة مختصري‌ است‌ شامل‌ يك‌ مقدمه‌ و 9 فصل‌ و يك‌ خاتمه‌ كه‌ در آنها دربارة فن‌ پزشكى‌ و مفهوم‌ ياري‌ خواستن‌ از پزشك‌، علل‌ توسل‌ به‌ فصد با استعمال‌ دارو و انصراف‌ از هر يك‌ از آنها، هدف‌ از فصد، و برتري‌ فصد نسبت‌ به‌ دارو، شرايط فصد و اينكه‌ هم‌ پرخونى‌ و هم‌ كم‌ خونى‌ را مى‌توان‌ با فصد درمان‌ كرد، غلبة صفرا بر بدن‌ در هنگام‌ فصد، ضرورت‌ اجتناب‌ از خفتن‌ در روز فصد و مطالب‌ ديگري‌ بحث‌ شده‌ است‌. نسخة خطى‌ اين‌ كتاب‌ نيز در كلكته‌ نگهداري‌ مى‌شود و تاريخ‌ استنساخ‌ آن‌ معلوم‌ نيست‌ ( بانكيپور، .(IV/189-191
3. سياسة الخَلق‌ بتحسين‌ الخُلق‌، كه‌ در اخلاق‌ و در 10 فصل‌ نوشته‌ شده‌ است‌. از اين‌ كتاب‌ نيز نسخه‌اي‌ خطى‌ در برلين‌ ( آلوارت‌، و نسخه‌اي‌ ديگر در ليدن‌ (ورهووه‌، موجود است‌.
4. سد الذرائع‌ من‌ القول‌ بتأثير الطبائع‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة چستربيتى‌ (زركلى‌، 4/106) نگهداري‌ مى‌شود.
به‌ گفتة سخاوي‌ (5/37) ابن‌ الهمام‌ بر برخى‌ از كتابهاي‌ ابن‌ ايوب‌ تقريظ نوشته‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ على‌ طرخان‌، قاهره‌، 1391ق‌/ 1971م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ زركلى‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986م‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354ق‌/ 1935م‌؛ نيز:
Ahlwardt; Bankipore; De Slane, Baron, Catablogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; Voorhoeve, P., Handlist of Arabic Manuscripts, Leiden, 1957.
كاظم‌ موسوي‌بجنوردي‌ تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * (رب) 3/6/76
ن‌ * 2 * (رب)