اِبْن‌ِ اَيْبَك‌ْ، ابوالحسين‌ احمد بن‌ ايبك‌ بن‌ عبدالله‌، ملقب‌ به‌ شهاب‌الدين‌ حسامى‌ دِمياطى‌ (700- 749ق‌/1301- 1348م‌)، مورخ‌ و محدث‌ مصري‌. وي‌ در شهر دمياط مصر متولد شد و همانجا نشو و نما يافت‌. ابتدا از احمد بن‌ عبدالرحيم‌ و حسن‌ بن‌ عمر كردي‌ و شهدة بنت‌ الحصنى‌ وست‌ الوزراء و سپس‌ در اسكندريه‌ از ابراهيم‌ غرافى‌ حديث‌ شنيد. آنگاه‌ به‌ مطالعه‌ و برگزيدن‌ احاديث‌ پرداخت‌ (ابن‌ حجر، 1/123). در 740ق‌ به‌ دمشق‌ كوچ‌ كرد و در آنجا نيز از محدثان‌ زمان‌ چون‌ جمال‌الدين‌ يوسف‌ بن‌ عبدالرحمان‌ مزي‌ حديث‌ شنيد و از ابوالعباس‌ احمد بن‌ على‌ جزري‌ و ديگر استادان‌ آن‌ عصر بهره‌ گرفت‌. ابن‌ ايبك‌ تا 742ق‌/1341م‌، سال‌ وفات‌ استادش‌ مزي‌، در دمشق‌ بود. آنگاه‌ به‌ مصر بازگشت‌ و در رمضان‌ 749ق‌/ دسامبر 1348م‌ بر اثر طاعون‌ درگذشت‌ (ذهبى‌، 4/150؛ حسينى‌، 55؛ ابوفرح‌، ص‌ «ط»). وي‌ از راويان‌ مورد اعتماد و از رجال‌ علم‌ حديث‌ و از متكلمان‌ عصر خويش‌ بود (سخاوي‌، 217، 226، 230 و جم) و پس‌ از ورود به‌ دمشق‌ طولى‌ نكشيد كه‌ بلندآوازه‌ شد و براي‌ عده‌اي‌ از بزرگان‌ به‌ نوشتن‌ معجم‌ پرداخت‌. برخى‌ از معاجم‌ وي‌ در مجلس‌ بزرگان‌ قرائت‌ مى‌شد. چنانكه‌ نوشته‌اند تقى‌الدين‌ ابوالفتح‌ سبكى‌ معجمى‌ را كه‌ ابن‌ ايبك‌ به‌ نام‌ او تأليف‌ كرده‌ بود، در عمارت‌ كلاسه‌ كه‌ متصل‌ به‌ مسجد جامع‌ اموي‌ دمشق‌ بود قرائت‌ مى‌كرد(ابن‌قاضى‌شهبه‌،2/268،3/47-51).ذهبى‌جزوه‌اي‌ از احاديث‌ ابن‌ ايبك‌ مرتب‌ ساخته‌ بوده‌ كه‌ ابن‌ حجر (1/123) آن‌ را به‌ خط خود ذهبى‌ ديده‌ بوده‌ است‌.
برخى‌ از آثار وي‌ عبارتند از: 1. المستفاد من‌ ذيل‌ تاريخ‌ بغداد لابن‌ النجار، مرتب‌ به‌ حروف‌ معجم‌ در يك‌ مجلد و شامل‌ 8 جزء به‌ خط مؤلف‌ كه‌ در كتابخانة خديويه‌ (خديويه‌، 150) مضبوط است‌. اين‌ كتاب‌ با كمك‌ وزارت‌ معارف‌ و تحقيقات‌ علمى‌ و امور فرهنگى‌ هند و نظارت‌ دائرة المعارف‌ العثمانية در 1391ق‌/1971م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 2. الاحاديث‌ العوالى‌ ؛ 3. الفوائد ؛ 4. عمدة الفاضل‌ فى‌ اختصار الكامل‌ (بغدادي‌، 1/110)؛ 5. معجم‌ سبكى‌ ؛ 6. معجم‌ دبوسى‌ ؛ 7. ذيل‌ فى‌ الوفيات‌ على‌ الشريف‌ الحسينى‌ (حسينى‌، 55). افزون‌ بر اينها وي‌ به‌ تدوين‌ گزيده‌اي‌ از احاديث‌ رافعى‌ پرداخت‌، اما آن‌ را به‌ پايان‌ نرسانيد (ابن‌ حجر، 1/124).
مآخذ: ابن‌ حجر، عسقلانى‌ احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر احمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/1979م‌؛ ابوفرح‌، قيصر، مقدمة المستفاد من‌ ذيل‌ تاريخ‌ بغداد، حيدرآباد دكن‌، 1391ق‌/1971م‌؛ حسينى‌، محمد، ذيل‌ تذكرة الحفاظ للذهبى‌، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبى‌، محمد، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌؛ سخاوي‌، محمد، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ فرانتز روزنتال‌، بغداد، 1382ق‌/ 1963م‌. قهار مقيمى‌ تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * (رب) 3/6/76
ن‌ * 2 * (رب)