اِبْن‌ِ اُم‌َّ قاسِم‌، ابومحمد بدرالدين‌ حسن‌ بن‌ قاسم‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ على‌ مرادي‌ مصري‌ (د 749ق‌/1348م‌)، مفسر، اديب‌، نحوي‌ و فقيه‌ مالكى‌. وي‌ در مصر زاده‌ شد و به‌ مراكش‌ كوچ‌ كرد و تمام‌ عمر را در آنجا زيست‌ و از اين‌ رو به‌ مراكشى‌ نيز شهرت‌ يافت‌ (ابن‌ حجر، 2/138؛ ابن‌ جزري‌، 1/227؛ سيوطى‌، بغية، 226). در نسبت‌ وي‌ به‌ ام‌ قاسم‌ گفته‌اند كه‌ اين‌ زن‌ كه‌ از خاندان‌ سلطنتى‌ بوده‌، حسن‌ را به‌ فرزندي‌ پذيرفته‌، و تربيت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ حجر، 2/139)، اما غالباً بر اين‌ عقيده‌اند كه‌ وي‌ جدّة پدري‌ حسن‌ بوده‌ است‌. اين‌ زن‌ كه‌ زهرا نام‌ داشته‌، اهل‌ فضل‌ بوده‌ و به‌ «شيخه‌» معروف‌ شده‌ و حسن‌ نيز شهرت‌ خود را از او يافته‌ است‌ (سيوطى‌، همانجا؛ داوودي‌، 1/139). حسن‌ علم‌ قرائت‌ را از علامه‌ مجدالدين‌ اسماعيل‌ ششتري‌، فقه‌ را از شرف‌الدين‌ مغيلى‌ مالكى‌ (ابن‌ حجر، 2/140؛ ابن‌ جزري‌، همانجا)، ادبيات‌ عرب‌ را از ابوعبدالله‌ طنجى‌ و سراج‌ دَمَنهوري‌ و ابوزكريا غماري‌ و ابوحيان‌، و اصول‌ را از شيخ‌ شمس‌الدين‌ بن‌ لبان‌ (ابن‌ حجر 2/139-140؛ ابن‌ عماد، 6/160) آموخت‌.
ابن‌ ام‌ قاسم‌ آثاري‌ در فقه‌، تفسير و ادبيات‌ پديد آورده‌ است‌ (ابن‌ جزري‌، سيوطى‌، همانجاها) كه‌ از آن‌ ميان‌ كتاب‌ الجنى‌ الدّانى‌ فى‌ حروف‌ المعانى‌ كه‌ مأخذ مغنى‌ ابن‌ هشام‌ است‌ و در استانبول‌ چاپ‌ شده‌. برخى‌ از آثار وي‌ به‌ صورت‌ خطى‌ در كتابخانه‌هاي‌ مختلف‌ دنيا موجود است‌،مانند:جمل‌الاعراب‌(بانكيپور،)يا XX/133الجمل‌، (سپهسالار، 3/516 -517)؛ رسالة ابن‌ ام‌ قاسم‌ (ازهريه‌، 4/200)؛ شرح‌ الفية ابن‌ مالك‌. اين‌ كتاب‌ در نسخة مجلس‌ شورا (شورا، 4/325)، اوضح‌ الى‌ الفية ابن‌ مالك‌ نام‌ دارد. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در برخى‌ از كتابخانه‌هاي‌ ايران‌ وجود دارد (مرعشى‌، 4/66 -67؛ مركزي‌، 8/501؛ شورا، 4/325)؛ شرح‌ باب‌ وقف‌ حمزة و هشام‌ على‌ الهمزة (ظاهريه‌، 1/198)؛ شرح‌ تسهيل‌ الفوائد و تكميل‌ المقاصد (كوپريلى‌، 2/157؛ ازهريه‌، 4/270؛ مركزي‌، 16/385)؛ شرح‌ المقصد الجليل‌ فى‌ علم‌ الخليل‌ لابن‌ حاجب‌ (احمديه‌، 220)؛ مسائل‌ الهمزة الساكنة بعد الحركة و الهمزة المتحركة بعد ساكن‌ صحيح‌ (ظاهريه‌، 1/253)؛ المفيد فى‌ شرح‌ عمدة المجيد (مرعشى‌، 10/290)؛ منظومة فى‌ الذال‌ المعجمة و الدال‌المهملة و منظومة فى‌الظاءوالضاد (همانجا).
آثاري‌ نيز به‌ وي‌ منسوب‌ است‌، بدين‌ قرار: شرح‌ الاستعاذة و البسملة (حاجى‌ خليفه‌، 2/1031)؛ شرح‌ حرز الامانى‌ و وجهة التّهانى‌ (همو، 2/646)؛ شرح‌ المفصل‌ للزمخشري‌ (همو، 2/1774). جز اينها گويا شرحهايى‌ ديگر بر برخى‌ از آثار معروف‌ علم‌ نحو نوشته‌ است‌ (ابن‌ حجر، 2/139؛ سيوطى‌، حسن‌ المحاضرة، 1/309).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌؛ ابن‌ حجر، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1393ق‌/1973م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1357ق‌؛ احمديه‌، فهرست‌ مخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، عبدالحفيظ منصور، بيروت‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ داوودي‌، محمد، طبقات‌ المفسرين‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد عمر، قاهره‌، 1392ق‌؛ سپهسالار، خطى‌؛ سيوطى‌، عبدالرحمان‌، بغية الوعاه‌، به‌ كوشش‌ محمد امين‌ خانجى‌، قاهره‌، 1326ق‌؛ همو، حسن‌ المحاضرة، قاهره‌، 1299ق‌؛ شورا، خطى‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (علوم‌ قرآنى‌)؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ مرعشى‌، خطى‌؛ مركزي‌، خطى‌؛ نيز:
Bankipore; GAL, S.
بخش‌ علوم‌ تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * (رب) 18/5/76
ن‌ * 2 * (رب) 29/5/76